Ik zie geen verschil

Bouguereau : La naissance de Vénus. (detail)
Musée d'Orsay.
4.3.0.- CKV-2 Napoleon III, zo gaat het verhaal, beende de hallen van het Palais d'lndustrie in Parijs door, regelrecht op een grote stapel schilderijen af. Het was 1863, en de jury van de jaarlijkse Salon, de meest prestigieuze tentoonstelling van het land, ja, zelfs de grootste tentoonstelling van Europa en Amerika samen, had maar liefst vierduizend werken geweigerd.

Honderden kunstenaars morden, de pers schreef erover. Dus kwam de keizer zelf poolshoogte nemen. Hij liet zijn oog dwalen langs de stapels met afgewezen schilderijen, en zei achteloos, zoals alleen een keizer dat kan: 'Ik zie geen verschil.' Er moest, beval hij, een tentoonstelling voor de afgewezenen komen, een 'Salon des Refusés', opdat het volk zelf kon beslissen wat goede kunst is.

Volgens de overlevering kwam dat volk in grote getalen toestromen om die gekke, afgewezen schilders te zien. Onder de 687 exposanten bevonden zich Manet, Cézanne, Pisarro. Vooral Manet, met zijn Le Déjeuner sur I'herbe, zou het mikpunt van spot zijn geworden.

 

erotic scandalous picnic with nude

Het is inmiddels een legende geworden. De Salon des Refusés is decennialang beschreven als het begin van de heroïsche overwinning van de 'vernieuwende kunst' op de starre, conservatieve Academie van Schone Kunsten, die de Salon in handen had. Het was de eerste plek waar jonge schilders als Monet, Renoir en Gaugain konden zien hoe je óók kon schilderen. Dit besef zou er in 1874 zelfs toe leiden dat zij de eerste van de legendarische Impressionisten tentoonstellingen organiseerden. Het hoogtepunt van de strijd tegen de Salon volgde tien jaar later, toen de neo-impressionisten Odilon Redon, Signac en Seurat de 'Salon des Indépendants'oprichtten. Begin 20ste eeuw was de zege van de moderne kunst een feit.
De landschapskunst speelde een belangrijke rol in de artistieke vernieuwingen. Midden 19e eeuw trokken kunstenaars naar buiten, met hun spulletjes het bos in, in plaats van in het scherpe licht van het atelier te werken. Zij braken met de Franse traditie van het geïdealiseerde landschap, wilden de natuur laten zien zoals ze was. 'Realisme', noemde Gustave Courbet het. Dat betekende, heel onacademisch: gewone mensen en onderwerpen, vieze kleren, ver van Parijs en kleurexperimenten.
De realiteit van de oorsprong van de moderne kunst is complexer.Nog steeds wordt vaak vergeten dat Courbet regelmatig werd geëerd in de Salon. Dat Manet niets liever wilde dan een medaille van de Academie, en die uiteindelijk ook kreeg. En de Impressionisten hadden dan wel de regel 'niets naar de Salon' te sturen, maar Monet deed dat gewoon wel, net als Renoir en Degas. Ze werden soms afgewezen, soms, ook aangenomen.

Het probleem lag dus dieper. De Salon was, om een modieus begrip te gebruiken, in crisis. Ooit was hij dé plek waar de glorie van Frankrijk samenkwam, waar de adel haar smaak bevestigd zag, waar de grote, voorname thema's van de Franse Grande Tradition te zien waren, zoals mythologie en historieschilderkunst. En dat alles in een perfect afgewerkte, classicistische schilderstijl.

Op het moment dat Napoleon III de Salon des Refusés -in het leven riep, was de Salon echter allang niet meer het bolwerk van alleen Academici. De Salon was het uitje van het jaar geworden, naast de paardenrennen, de markt, en de grote nieuwe warenhuizen. En de gulden middelmaat leek steeds meer het vereiste te worden: dat betekende vooral heel veel genre-schilderijen, scènes uit het dagelijks leven.

De nieuwe Salon liet zien wie de nieuwe macht in Frankrijk had: de bourgeoisie.
De gevolgen voor de kunst waren flink.  In de tweede helft van de 19e eeuw kwam een commerciële kunstmarkt op. Nieuwe verzamelaars, zoals bankiers en zakenlieden, gingen kunst verzamelen. Deze bourgeoisie hield niet van de klassieke thema's. Zij hield van het kleine, het gewone en stimuleerde dus de landschapskunst en het realisme.

Voor het eerst in tweehonderd jaar kon kunst buiten de Salon om populair worden. De Impressionisten waren allerminst de enigen die in dit klimaat onafhankelijke tentoonstellingen organiseerden.  Dankzij de liberale kunstmarkt konden steeds meer kleine verenigingen worden opgericht. Dat waren niet alleen vernieuwers, maar ook de Vereniging van Aquarellisten, de genreschilders, Academici en de Vrouwenunie.

De felste aanval op de Salon kwam dan ook niet van de 'vernieuwers'. De strijd werd door de conservatieven geleverd. Academici als Cabanel, Bouguereau en Messonier verlangden terug naar de oude orde, naar de Grote Traditie. Zo werd in de Salon van 1865 "De geboorte van Venus" van Alexandre Cabanel tegenover Manets "Olympia" gehangen. Cabanel, een met prijzen en decoraties overladen held van de Academie, werd opgevoerd als voorbeeld hoe het wél moest. Hij probeerde Ingres te overtreffen, en overdreef alles. De huid van zijn Venus oogt glad als van porselein. Ze ligt uitgestrekt op kabbelend zeewater, boven haar zwermen mollige engeltjes. Olympia zou hierbij moeten afsteken als een knullig plat vlak, zonder grandeur.
Om Cabanel wordt nu vooral schamper gelachen, maar als er al sprake was van een gemeenschappelijk ideaal, was dat eerder bij academici dan bij de onafhankelijken.

De nieuwe economische realiteit had Cabanel, Bouguereau en Meissonier echter ingehaald. De staat trok zich in 1880 terug van de Salon en gaf haar in handen van de Franse kunstenaarsvereniging. En die volgde de smaak van het publiek, dat niet zat te wachten op grandeur. Toen Emile Zola in 1896 de Salon binnenkwam, zag hij overal impressionisme, overal die vrolijke kleuren, diezelfde toets. Hij had zich Voor deze kunst ingezet, maar een dergelijke triomf van 'het gewone' was niet de bedoeling.

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. geraadpleegde lit/bron: De Volkskrant bijlage 29-01-2003 Vooruitgangsheroiek Merlijn Schoonenboom

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.
02/02/2010 last update