Ulysses (1922) 

het mooiste boek van de 20ste eeuw

 

James Joyce (1882--1941) 

 
Hoe komt het dat iedereen die iets van literatuur afweet Ulysses kent, maar dat slechts een zeer geringe minderheid onder al die zogenaamde kenners het boek ook in zijn geheel heeft gelezen? Dit meer dan achthonderd pagina's dikke boek, dat de schrijver zeven jaar hard werken kostte, staat vol met echo's uit en toespelingen op de Bijbel, Dante's Divina Commedia, de drama's van Shakespeare en het werk van Swift. En dat is dan nog maar een handvol voorbeelden uit een veel groter geheel. Maar het allerbelangrijkste klankbord achter Ulysses is de Odyssee, het oud-Griekse heldendicht over de krijgsman Odysseus, die na het einde van de oorlog om Troje tien jaar moest zwerven alvorens hij bij zijn trouwe echtgenote Penelope kon terugkeren. Het relaas van deze zwerftocht, waarvan men aanneemt dat het een schepping is van de legendarische dichter Homerus, vormt het model voor de wandelingen van de 38-jarige advertentiecolporteur Leopold Bloom door de lerse hoofdstad Dublin, in de visie van Joyce de navel van de wereld.

 

 Trailer of the Bloom feature film, adapted from James Joyce's Ulysses and starring Stephen Rea, Angeline Ball and Hugh O'Conor.
Een vergelijking tussen "Ulysses" en de "Odyssee"
  • Alleen is er een groot verschil in de tijdsduur die de wederwaardigheden van de twee helden in beslag nemen. Tegenover de tien jaar die het Odysseus kost om thuis te komen, staan slechts twintig uur afwezigheid voor Leopold Bloom (een tijdsspanne die net voldoende moet zijn om Ulysses uitgelezen te krijgen). Het is het verhaal van 1 dag (16 juni 1904) 
  • En gedurende die twintig uur gebeurt er eigenlijk maar weinig dat Homerus de moeite van het vermelden waard zou hebben gevonden. 

Joyce laat zijn antiheld niet veel meer beleven dan de eerste beste burgerman. Het avontuurlijkste dat hij op de zestiende juni van het jaar 1904 meemaakt is nog wel het verblijf in een bordeel. Bloom staat op, ontbijt, neemt een bad, gaat naar een begrafenis, luncht, bezoekt een kraamvrouw, eet, drinkt, masturbeert en keert tenslotte terug bij zijn vrouw Molly, die de hele tijd in bed is blijven liggen en er droomt over alle minnaars die ze tijdens haar leven heeft gehad. Het waren trouwens vooral zulke, onverhuld erotische passages die maakten dat het boek in Engeland, Amerika en Ierland ten prooi viel aan de censuur. Het gaat bij de vergelijking tussen de Odyssee en Ulysses natuurlijk om het effect dat de schrijver heeft beoogd. De banale gebeurtenissen zoals ze zich van dag tot dag kunnen voordoen worden door de bewust aangebrachte parallel met de mythologische en heroische gebeurtenissen van hun platvloersheid ontdaan. Niet voor niets zei Joyce dat hij iets tot stand wilde brengen dat leek op de verandering van brood en wijn in het lichaam en het bloed van Christus. Aan de andere kant moeten Homerus en al die andere grote schrijvers zich de parodiërende procédé's van Joyce laten welgevallen. De wereldliteratuur wordt niet alleen verheerlijkt, maar ook ontmaskerd.

Hoewel Joyce Dublin al in 1904 verliet om er nooit meer terug te keren (hij woonde en werkte in Triëst, Parijs en Zürich), heeft hij zich als schrijver nooit van zijn geboorteplaats kunnen vervreemden. Al zijn werk is gesitueerd tegen de achtergrond van de lerse hoofdstad. Ulysses valt dan ook mede te beschouwen als een terugkeer tot de bron. 

  • Zoals Odysseus naar lthaca terugkeert om er met zijn vader, zijn vrouw en zijn zoon te worden herenigd, zo keert Joyce naar Dublin terug. Vader, vrouw en zoon zijn in de roman vertegenwoordigd in de gestalten van Bloom, Molly en de jonge dichter Stephan Dedalus, met wie Joyce zich in hoge mate vereenzelvigde.

In het voetspoor van Joyce trekken jaar in jaar uit vele literaire pelgrims naar Dublin om er hun Bloomsday te vieren, bij voorkeur op de zestiende juni zelf. Op menige, door de auteur beschreven plaats worden dan hele passages uit Ulysses voorgelezen. Het is een eer die aan uitzonderlijk weinig boeken wordt bewezen. 

Zijn werkwijze:

Als Joyce drukproeven kreeg, begon een nieuw creatief proces van veranderen en uitbreiden waarmee hij zijn Franse drukkers tot razernij dreef. Bovendien verkocht hij manuscripten aan een rijke Amerikaan, en dat leidde decennia later tot verscheurende controverses tussen geleerden.
Toen het boek er eindelijk was - Joyce kreeg het eerste exemplaar op 2 februari 1920, zijn veertigste verjaardag, het telde 732 bladzijden en woog 1,55 kilogram - begon een lange lijdensweg langs douanebeambten, want de Amerikaanse en Britse autoriteiten hadden bedacht dat Ulysses obsceen was. Pas in 1933 mocht het in Amerika worden verkocht; de Drooglegging werd tegelijk opgeheven. Engeland volgde vier jaar later, maar in Ierland zelf stonden de boeken van Joyce nog tot ver in de jaren zestig op de index.
In 1930 verscheen de eerste uitleg van Ulysses, geschreven door huisvriend Stuart Gilbert. Een studie die vooral op de lachspieren werkt: hij gaf niet alleen de achttien hoofdstukken de door Joyce geschrapte, aan de Odyssee van Homerus ontleende titels terug, volgens hem was elk hoofdstuk ook gewijd aan een eigen kleur, symbool, lichaamsdeel, kunstvorm en stijlvorm. Sindsdien zijn bibliotheken volgeschreven door 'kenners' die Ulysses het etiket van ongenaakbaarheid hebben opgeplakt.
Waar gaat het boek over? 
Over James Joyce zelf, in twee gestalten:
  • Stephen Dedalus, student, 22 jaar, even oud als Joyce was op de dag van het boek;
  • Leopold Bloom, een Iers-joodse advertentiecolporteur, een vreemdeling in eigen land dus, 38 jaar, even oud als Joyce toen Ulysses zijn voltooiing naderde.
  • Behalve over James Joyce zelf, gaat Ulysses over Dublin - misschien wel de lelijkste hoofdstad van Europa


Ulysses lezen is niet op elke bladzijde gemakkelijk. Ieder hoofdstuk ('episode') is inderdaad in een andere stijl geschreven en Joyce gebruikte een vocabulaire van dertigduizend woorden - hij maakte ze zelf ook. Niets van aantrekken, gewoon doorlezen, veel herlezen, geen tekstverklaarders erbij halen, hooguit een plattegrond van Dublin. Hardop lezen helpt ook vaak.

uit: Het Parool. Kees Tamboer, 16-1-1998

Leesfragment uit "Ulysses" van James Joyce

De film "NORA"

Het liefdesverhaal tussen Nora Barnacle en James Joyce, die op slag verliefd werd op haar. De relatie liep echter spaak doordat hij onder andere erg jaloers was. 

 

Vaklokaal CKV-1 wereldliteratuur digitale school

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-1 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.
04/19/2010 last update