Monumentenwet
Maar je kunt in Nederland niet alles wat er ooit gebouwd is altijd laten staan. Dus moet je bepalen welke gebouwen zo belangrijk zijn dat ze echt beschermd moeten worden. Dat doet de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RdMz). Die instantie heeft in opdracht van de regering gekeken naar alle gebouwen die voor 1940 in Nederland zijn gebouwd. Van al die gebouwen is een lijst gemaakt waarop aangegeven staat welke daarvan zo waardevol zijn dat ze absoluut bescherming verdienen. Die lijst is naar de minister van cultuur gestuurd. De minister heeft vervolgens tegen de burgemeesters van de gemeentes waarin die bouwwerken staan gezegd: vanaf nu zijn al die objecten beschermd.
Wat betekent het in de praktijk dat een bepaald gebouw beschermd is? Allereerst dat er voor het verbouwen en restaureren van zon monument hele strenge regels gelden. Die regels zijn opgesteld door de RdMz. En dat sloop ervan vrijwel onmogelijk is. Daarnaast betekent de aanwijzing tot monument dat er voor de eigenaar de mogelijkheid bestaat om in aanmerking te komen voor restauratiesubsidie. Dat is heel belangrijk, want onderhoud en herstel van oude gebouwen is vaak heel erg kostbaar. Tenslotte is het ook nog zo dat er voor de eigenaren van monumenten een aantal belastingvoordelen zijn bedacht.
Maar soms moet je om het verleden goed te bewaren meer doen dan alleen maar losse gebouwen beschermen. Want wat heb je er aan om een oud huis te bewaren als de hele omgeving van dat gebouw wordt gesloopt? Het voorbeeld van Amsterdam maakt heel veel duidelijk. In het centrum van die stad staan veel prachtige oude gebouwen. Een groot aantal daarvan is aangewezen als monument. Maar er is meer. Ook de grachten, bruggen, lantarenpalen en zelfs de bomen maken onderdeel uit van het beroemde Amsterdamse stadsgezicht. Iedereen begrijpt dat je tussen al die prachtige gebouwen, die allemaal ongeveer dezelfde hoogte hebben, geen wolkenkrabber neer moet zetten, en ook geen rijtje eengezinswoningen met tuintjes. En dat je de grachten niet moet dempen lijkt wel haast vanzelf sprekend. Toch zou dat, wanneer je niets regelt, zomaar kunnen gebeuren. En in het geval van Amsterdam is dat in het recente verleden ook een aantal keren gebeurd.
Kortom als je werkelijk het verleden goed wilt bewaren dan moet je regels opstellen waardoor grotere gebieden als geheel beschermd kunnen worden.
Ook dat is in de monumentenwet geregeld. Daarin is een artikel opgenomen dat gaat over de bescherming van waardevolle (lees historische) stads- of dorpsgezichten..
Wie wijst wat aan
Net als bij enkele monumenten moet natuurlijk eerst de voorwaarden vast gesteld worden waaraan een gebied moet voldoen om tot beschermd dorps- of stadsgezicht te kunnen worden uitgeroepen. Dat gebeurt ook weer door de RdMz. Zij stelt een rapport op waarin precies omschreven staat waarom een bepaald gebied beschermd moet worden. En ook wat er in dat gebied belangrijk is. Bijvoorbeeld de hoogte van de gebouwen of de loop van een kanaal of gracht. Een ander belangrijk ding dat de RdMz doet is de grenzen bepalen van het gebied dat beschermd moet worden. De RdMz doet dat overigens niet alleen. Zij overlegt daarover met gemeentes en andere instanties.
Het rapport dat de RdMz uitbrengt heet het Aanwijzingsadvies. Dit advies wordt toegestuurd aan twee ministers, die van ruimtelijke ordening en die van cultuur. Die vragen dan nog extra advies aan de Raad voor de Cultuur. Pas daarna worden door de twee ministers samen de gebieden aangewezen die voortaan de beschermde status zullen hebben. De brief waarin ze dat bekend maken heet het Aanwijzingsbesluit.
Is een gebied eenmaal aangewezen als beschermd dorps- of stadsgezicht dan moet er iets heel belangrijks gebeuren. Dan moet de gemeente voor dat stukje van haar grondgebied een zogeheten bestemmingsplan maken. In een bestemmingsplan wordt opgeschreven wat er in dat gebied voortaan mag en kan. Mag je er industrie vestigen en zo ja welke ? Mag er gewoond worden, of gerecreëerd? Welk deel van het gebied bestaat uit water en welk deel uit bebouwing of groen? Hoe hoog mogen de gebouwen worden? Kortom in een bestemmingplan wordt bepaald hoe de overheid vindt dat er in de toekomst met gebied moet worden om gegaan. Een bestemmingsplan wordt door de gemeenteraad opgesteld en vastgelegd in een raadsbesluit, dat vervolgens ter goedkeuring naar de provincie wordt gestuurd. Gedeputeerde Staten (GS), zo heet het bestuur van de provincie, kijkt vervolgens of de plannen goed in elkaar zitten en of er niets vergeten is. Verder kijkt zij of deze plannen niet botsen met plannen van andere gemeentes en van de provincie zelf. GS stelt vervolgens het bestemmingsplan definitief vast. Het vaststellen van het bestemmingsplan voor een toekomstig beschermd stads- of dorps gezicht gebeurt altijd aan de hand van de voorwaarden die in het Aanwijzingsbesluit staan.
Wat betekent de aanwijzing
Wanneer een gebied eenmaal een beschermde status heeft, betekent dat niet dat er helemaal niets meer mag gebeuren. Het betekent alleen dat alle veranderingen moeten voldoen aan wat er in het bestemmingsplan is vastgelegd. Om maar weer eens naar het voorbeeld van Amsterdam terug te gaan, geen zware industrie in het centrum van de stad en een maximale bouwhoogte van vijf verdiepingen. Sommige bestuurders en inwoners van een gebied dat is aangewezen als beschermd stads of dorpsgezicht zijn bang dat ze in hun dorp of stad helemaal niets meer mogen doen vanwege de beschermde status. Dat er bijvoorbeeld geen nieuwe huizen of kantoren meer gebouwd mogen worden. Die angst is onterecht. Want ook in een beschermd gebied mag gebouwd worden. Alleen moet men meer rekening houden met de bestaande bebouwing dan in het geval van een niet beschermd gebied. Een groot voordeel voor gebruikers en belanghebbenden (dat zijn de mensen die er wonen, werken of recreëren) van een beschermd dorps- of stadsgezicht is dat men tot in lengte van dagen weet waar men aan toe is. Want de aanwijzing tot beschermd stads- of dorpsgezicht is voor onbepaalde tijd. Er bestaan geen subsidieregelingen voor beschermde stads- of dorpsgezichten en het is ook niet zo dat alle gebouwen in zon gebied automatisch de status van monument krijgen. Wel is het zo dat er in een beschermd gebied tenminste één erkend monument moet staan.
Er is sinds 1961 aan 340 gebieden de status van beschermd stads- of dorpsgezicht toegekend. Daar onder vallen bijvoorbeeld de binnensteden van Utrecht, Maastricht en Amsterdam, maar ook de dorpskern van Havelte (in Drenthe) en het vestingstadje Bourtange (in de provincie Groningen).
Voor 12 gevallen is de procedure tot aanwijzing inmiddels gestart en er zijn nog 135 aanwijzingen in voorbereiding. De nieuwe aanwijzingen betreffen bijna allemaal dorps- of stadsgezichten die zijn gebouwd of ontwikkeld tussen 1850-1940. Zo is er ook een aanvraag in voorbereiding voor een deel van Amsterdam Zuid. Het gaat daarbij om een hele woonwijk die voor de tweede Wereldoorlog door de beroemde architect Berlage werd ontworpen.
Joost Vermeulen
