|
Steden die op oude schilderijen uit de 15de en begin 16de eeuw zijn te zien, bestonden meestal niet echt. Ze zijn verzonnen. Een van de mooiste voorbeelden daarvan is misschien wel Brueghels schilderij de Toren van Babel, in museum Boymans Van Beuningen. Het stelt een verhaal uit de bijbel voor. Wil je meer daarover weten ga dan eens naar de site van het museum. In 1504 maakte de Meester van Alkmaar het schilderij de Zeven werken van Barmhartigheid waarop ook een stad te zien is. De stad is hierop neer gezet als een decor in een toneelstuk. Het gaat in dit schilderij om de mensen en om wat ze doen.
De stad zelf als onderwerp voor schilderkunst ontstaat pas in de 17de eeuw. Dan gaan schilders de stad als stad afbeelden. Het zijn dan geen fantasiesteden of fantasiegebouwen meer, maar in veel gevallen is duidelijk herkenbaar welke stad, en soms welke straat of gebouw wordt afgebeeld. Schilders beginnen zich te specialiseren in het schilderen van stadsgezichten en gebouwen. Pieter Jansz. Saenredam is zo'n specialist, hij gaat heel precies te werk om zo nauwkeurig mogelijk gebouwen of delen van een stad weer te geven. In 1672 schildert Gerrit Adriaensz. Berckheyde de luxe nieuwbouwwijk van Amsterdam, het duurste en deftigste stukje van de Herengracht. Maar misschien werden wel de beroemdste stadsgezichten uit die tijd door Johannes Vermeer geschilderd. Zijn Gezicht op Delft (te zien in Het Mauritshuis in Den Haag) en Het straatje zijn nu tot ver in het buitenland bekend. In Het straatje is de stad eigenlijk weer op een andere manier afgebeeld, toch misschien weer een beetje decor. Vermeer gaat het hier meer om het tonen van zijn vakmanschap, hoe goed hij de werkelijkheid kon schilderen: het verschil tussen mensen, planten, bakstenen, witkalk, voegwerk tussen de stenen en wolken. Alles net echt, tot in de kleinste details van een stad en zijn bewoners.
Toch namen schilders het niet zo nauw met de werkelijkheid. Als hun schilderijen interessanter werden door een loopje met de werkelijkheid te nemen deinsden ze daar niet voor terug. Een stadspoort werd simpelweg omgedraaid omdat dat beter uit kwam.
In de 2de helft van de 19de eeuw, bij de schilders van de Amsterdamse school, komt de stad als onderwerp op een andere manier in beeld. Zij laten de alledaagse stad zien. Geen geposeerde tafereeltjes, maar mensen die met hun gewone dingen bezig zijn. Veel meer details in plaats van een compleet stadsgezicht of pontificaal afgebeelde gebouwen. Hun schilderijen wekken de indruk alsof ze als een snapshot zijn, gemaakt met een fotocamera. Die nieuwe techniek gebruikten ze overigens ook bij het maken van hun schilderijen.
In de tweede helft van de 19de eeuw leggen fotografen op de gevoelige plaat de staat van de stad vast. Het beeld dat bijvoorbeeld Jacob Olie heeft achtergelaten toont een ontluisterend kijkje in het 19de-eeuwse Amsterdam. Het is de tijd van de vooruitgang: een luchtballonvaart bij het Paleis van Volksvlijt. Maar het is ook de tijd van erbarmelijke woonomstandigheden in de sloppenwijk van Amsterdam, de Jordaan.
Pieter de Dreu
|
