Heb je ooit een concert meegemaakt waarin je een muzikant zag bewegen met zijn handen en er klonk een prachtig en spookachtig geluid door de concertzaal? En hoe je ook keek, je zag geen instrument in zijn handen en je ziet hem ook niet zingen. Wat is dit, denk je?
Je hebt een theremin gehoord. Een theremin is één van de oudste elektrische muziekinstrument. Het instrument is bedacht door de Rus Lev Sergeivitch Termèn in de jaren twintig van de vorige eeuw.
 |
Lev Thermèn, Theremin, 1928, 63x48x31 cm (poten 56 cm hoog)
© Haags Gemeentemuseum, Den Haag
|
Een oude versie van dit instrument ziet eruit als een houten kastje op vier hoge poten met twee antennes. Een antenne aan de rechterkant wijst recht omhoog en de andere antenne vormt een ring aan de linkerzijkant van het kastje. De tonen worden verkregen door de rechterhand van en naar de antenne aan de rechterkant toe te bewegen. Het volume van de verkregen tonen kan bepaald worden door de linkerhand van en naar de linker antenne te bewegen. Is de hand op de antenne, dan komt er geen geluid. Hoe verder weg hoe harder het geluid. Het geluid lijkt op een cello, zingende zaag of iemand die de hele tijd zonder woorden zingt.
 |
De theremin van de achterzijde gezien en geopend
© Haags Gemeentemuseum, Den Haag
|
De ontdekking en de werking van de theremin
Lev Sergeivitch Termèn werd in 1896 geboren in Sint Petersburg. Hij ging astronomie en natuurkunde studeren aan de universiteit van Sint Petersburg. Gelijktijdig studeerde hij cello aan het conservatorium. In 1920 werd hij onderzoeker aan de universiteit van Sint Petersburg. Bij zijn onderzoek naar de ontwikkeling van een alarminstallatie ontdekte hij het principe van de theremin. De alarminstallatie werkte als volgt: als een persoon een object te dicht naderde was er via een koptelefoon een fluittoon te horen. De theremin werkt met hetzelfde principe. In het kastje van de theremin zitten twee generatoren die elektrische trillingen opwekken. Eén daarvan heeft een vaste frequentie. De andere generator is verbonden met de antenne op de bovenkant van het kastje en heeft een variabele frequentie. Van deze laatste generator wordt de frequentie gewijzigd door de hand in het elektro-magnetisch veld van de antenne te bewegen. Wat je hoort is het frequentieverschil tussen deze twee generatoren, waarvan de frequenties namelijk te hoog zijn om te kunnen waarnemen.
De theremin werd wereldwijd met verbazing ontvangen. Electriciteit was nog helemaal niet zo gewoon als het nu is. En dat iemand zomaar uit de lucht tonen kan toveren was onbegrijpelijk.
 |
Lucie Rosen bespeelt de theremin, 1936
© Haags Gemeentemuseum, Den Haag,
afkomstig uit het Willem Mengelberg archief van het NMI (Nederlands Muziek Instituut).
|
Elektrisch geluid in de muziek
Door zijn ontdekking zag Termèn nieuwe mogelijkheden voor de muziek. Het elektrische instrument geeft een nieuw soort geluid. Ook het bespelen van het instrument is nieuw. De verkregen tonen zijn direct afkomstig van de handbewegingen. Termèn heeft nog meer instrumenten ontworpen, waaronder de terpsitone. Dit instrument reageert op knielen (lage tonen) en staan (hoge tonen). De muzikant lijkt muziek te maken door te dansen. Veel muziek is er niet geschreven door componisten voor de theremin en andere instrumenten van Termèn. Dit heeft vooral te maken met het feit dat de instrumenten moeilijk te bespelen zijn. Tegenwoordig wordt de theremin ook in de popmuziek en filmmuziek gebruikt. Een bekende Nederlandse theremin bespeler is de muzikante Fay Lovsky.
Annemiek Teesing
Internet
Een theremin is te zien in het museum EnergeticA Amsterdam. Deze theremin lijkt op een oude radio. De afbeeldingen bij dit artikel laten een theremin zien van het Haags Gemeentemuseum, maar die is nu tijdelijk niet te bezichtigen. Beluister en bekijk een opname van Termen zelf (Real) die de theremin bespeelt. Op deze website is nog veel meer te lezen, horen en zien over theremins.
Literatuur
O. Mensink, Termèn en de 'Theremin', Levensbeschrijving bij een aanwinst, Jaarboek Haags Gemeentemuseum 1993, Den Haag 1993
