Kunst en techniek

Kunstenaars en technici lijken in twee aparte werelden te leven. Toch is kunst en techniek een onlosmakelijke eenheid geweest in de stroming het functionalisme. Deze beweging uit het begin van vorige eeuw heeft grote invloed gehad op de Europese architectuur en kunstnijverheid of toegepaste kunst.

Functionalisme

Afb. 1 Woonwijk de Kiefhoek van architect J.J.P. Oud, gebouwd in 1925 - 1929, collectie NAi

Afb. 2 Openluchtschool door J. Duiker, Amsterdam, 1930, collectie NAi

Afb. 3 Huis Sonneveld door Brinkman en Van der Vlugt, Rotterdam, 1933, Foto: Jan Kamman, 1933, met dank aan het NAi

Afb. 4 Een stalen buisstoel van Gispen, Foto: Martien Kerkhof, 1999, met dank aan het NAi

Afb. 5 Voorkant van het themanummer van Wendingen over Kunst en Techniek, ontworpen door Gispen, 1928, collectie KB

Afb. 6 Carosserie-ontwerp van B. Veth op Cadillac chassis, als esthetisch én industrieel aangehaald geslaagd ontwerp in het themanummer Kunst en techniek van Wendingen, 1928, collectie KB

Afb. 7 Gispens Giso schuiflamp, afgebeeld in het door hem samengestelde themanummer Kunst en techniek van Wendingen, 1928, collectie KB

Het functionalisme heeft als voornaamste idee, dat in één blik duidelijk moet zijn wat de functie van het gebouw is of waar het object voor dient. De Amerikaanse architect Louis Sullivan (1856-1924) heeft deze gedachte als volgt verwoordt: 'form follows function'. Functionalisten verfoeien elke overbodige decoratie of versiering. Overbodige franjes dienen nergens toe en leiden af.  
Een ander belangrijk kenmerk van het functionalisme is het gebruik van nieuwe materialen, technieken en machines. En hier raken kunst en techniek elkaar. Door gebruik te maken van materialen als glas, gewapend beton en staal ontstaan nieuwe vormen in de architectuur en vormgeving. Serieproductie maken producten ook voor de arbeidersklasse bereikbaar, wat de functionalisten belangrijk vinden.

Nieuwe Bouwen
In de Nederlandse architectuur wordt het functionalisme vertegenwoordigd in de stromingen Nieuwe Bouwen en Nieuwe Zakelijkheid. Deze stromingen hebben tussen 1920 tot 1940 erg veel invloed uitgeoefend op de architectuur in Europa. Naast de bovengenoemde standpunten van het functionalisme, is een gezonde leefomgeving ook een zeer belangrijk item. Dit vertaalde zich in het motto 'Licht, lucht en ruimte'. Verbetering van woningen en woongenot was voor de arbeidersklasse in die tijd geen overbodige luxe. Grote gezinnen leefden vaak in kleine, donkere en vochtige woningen. De werkloosheid en armoede waren groot en de slechte hygiënische omstandigheden veroorzaakten veel ziektes.
Om deze toestanden te verbeteren werden er woonwijken gebouwd als de Kiefhoek in Rotterdam (afb. 1).
Ook aan scholieren werd gedacht. Schoolgebouwen waren in die tijd overwegend donker en benauwend. Openluchtscholen werden geopend voor zieke kinderen, waar werd les gegeven in de gezonde buitenlucht. De architect Duiker ontwerpt een Openluchtschool in Amsterdam voor gezonde kinderen volgens de principes van het Nieuwe Bouwen (afb. 2).
Het Huis Sonneveld in Rotterdam is een ander voorbeeld van Het Nieuwe Bouwen (afb. 3). Dit gebouw is ontworpen door het architectenduo Brinkman en Van der Vlugt. Behalve het ontwerp van het huis, hebben zij zich ook beziggehouden met het interieur. De meubels zijn voornamelijk afkomstig van de ontwerper W.H. Gispen.

Gispen
Willem Hendrik Gispen (1890 - 1981) wordt gezien als een pionier van het functionalisme in Nederland. In 1916 begint Gispen in zijn werkplaats in Rotterdam een kunstsmederij. Deze werkplaats wordt langzaam een fabriek, waar vanaf 1926 de zogenaamde Gisolampen (afb. 7) in serieproductie worden vervaardigd. Drie jaar later wordt gestart met de serieproductie van de beroemde stalen buismeubelen van Gispen (afb. 4). Hij is hiermee de eerste in Nederland. In 1949 verlaat hij zijn bedrijf en wordt zijn functie overgenomen door andere ontwerpers. Het bedrijf bestaat nog steeds.
In 1928 heeft Gispen een nummer van het tijdschrift Wendingen verzorgd met als thema Kunst en techniek (afb. 5). "Dit nummer van Wendingen geeft afbeeldingen van producten der moderne industrie; louter technische en technische met een bewust esthetisch accent", schrijft hij. Er zijn onder andere afbeeldingen te zien van een telefoontoestel, kranen in de haven van Rotterdam, lenzen van een fototoestel, het ontwerp van een auto (afb. 6), theepotten, scheergerei, broodrooster, glazen en zijn eigen Gisolampen(afb. 7). Stellingen over de stand van zaken in de kunstnijverheid op dat moment en wat hij voor ogen heeft besluiten zijn stuk. "De moderne industrie brengt ons schoone doelmatigheid. De kunstnijverheid moest geven, doelmatige schoonheid. Zij geeft slechts ondoelmatige mooiigheid."
De door hem verzamelde afbeeldingen moeten laten zien dat industrialisatie en esthetiek goed samen kunnen gaan.

Annemiek Teesing

Internet
Het Nederlands Architectuurinstituut (NAi)  te Rotterdam heeft 25.2 m archief over W.H. Gispen en de firma Gispen. Er is in 1996 een overzichtstentoonstelling geweest Ontwerpen voor Gispen.
Op de site van Gemeentearchief Amsterdam kan je een kijkje nemen in woningen van begin vorige eeuw in Amsterdam en zien hoe het eraan toeging tijdens een pauze van een Openluchtschool in 1931.

Literatuur
A. Koch, Industrieel ontwerper W H Gispen (1890 1981), een modern eclecticus, De Hef, Rotterdam, 1998
A. Koch, W.H. Gispen, A pioneer of Dutch design, De Hef, Rotterdam, 1998