In de 18de eeuw hielden veel geleerden zich bezig met de eigenschappen van elektriciteit. Een van hen was de Leidse hoogleraar Petrus van Musschenbroek. Hij ontdekte bij toeval het geheim om elektriciteit op te slaan.
 |
|
Twee Leidse flessen in een bak, ca. 1800
|
Heftige elektrische schok
Het verhaal gaat dat Petrus van Musschenbroek omstreeks 1745 probeerde water te elektriseren. Met behulp van een elektriseermachine wekte hij statische elektriciteit op. Via een metalen staaf (geleider) transporteerde hij die elektriciteit in een fles met water. Tot zijn teleurstelling gebeurde er niks. Van Musschenbroek wilde weer terugkeren naar zijn andere werkzaamheden. Maar toen zijn assistent de metalen staaf uit de fles haalde kreeg deze ineens een elektrische schok. Nu was Van Musschenbroek weer helemaal bij de les en hij herhaalde de proef, waarbij hij zelf de metalen staaf uit het geëlektriseerde water haalde. Net als zijn assistent kreeg ook Van Musschenbroek een elektrische schok, zo heftig dat hij dacht dat hij het niet zou overleven. Later schreef hij aan bevriende geleerden in Parijs dat hij het experiment zelfs niet voor de "koningskroon van Frankrijk" zou willen herhalen.
Leidse fles
Van Musschenbroek was niet de eerste die een schok kreeg door geëlektriseerd water, maar wel de eerste die kon verklaren wat er gebeurde. Hij merkte dat iemand die een geëlektriseerde fles in de hand had alleen maar een schok kreeg als hij op de grond stond. Al snel kwam Van Musschenbroek erachter dat de fles niet per se vastgehouden hoefde te worden. Als er binnen en buiten de fles een geleider zat, bijvoorbeeld twee stukken metaalfolie, werkte het ook. Zo werd de naam Leidse fles geboren, want Van Musschenbroek deed dit elektrisch onderzoek in Leiden.
Tweehonderd schrikkende monniken
|
|
Proef met de Leidse fles, G.B. Probst, ca. 1775
Links wordt met een elektriseermachine statische elektriciteit opgewekt. Dat wordt via de metalen staaf, de vrouw (die op een geïsoleerd tafeltje staat) en een volgende staaf in de Leidse fles geleid. De negerjongen (waarschijnlijk een slaaf) houdt de fles vast en staat op het punt om de metalen staaf in de fles aan te raken. Hij zal daardoor een grote schok krijgen en een hevige pijn voelen. Dit ter vermaak van de toeschouwers. |
Voor proeven en demonstraties met elektriciteit waren deze Leidse flessen erg handig, want je kon nu de elektriciteit opslaan en op een andere plek gebruiken. En de waarschuwing van Van Musschenbroek dat de schok erg hevig was, trok mensen juist aan om het zelf te proberen. Soms alleen, soms met meerderen. Zo is het geval bekend van tweehonderd monniken die hand in hand stonden en waarvan de eerste monnik de Leidse fles aanraakte. Door de geleiding van de elektriciteit via de handen van de monniken, sprongen alle tweehonderd monniken van schrik in de lucht.
Huidige condensator
Na de vinding van Van Musschenbroek werden Leidse flessen steeds groter gemaakt en ook met meerdere tegelijk opgeladen. Dit gaf de mogelijkheid meer proeven te doen of hogere spanningen te genereren.
Later ontwikkelde de Leidse fles zich tot de huidige condensator. Deze bestaat nog steeds uit twee metaalfolies (meestal opgerold) die van elkaar gescheiden worden door een tussenstof zoals mica. Ze zijn in diverse groottes te krijgen en zijn tegenwoordig in bijna alle elektrische apparaten te vinden. Daarin fungeren ze onder andere als spanningsregelaars.
|
|
Portret Petrus van Musschenbroek door J.M. Quinkhard, Leiden 1738
Petrus werd in 1692 geboren als zoon van een Leidse instrumentmaker. Hij studeerde geneeskunde bij Herman Boerhaave in Leiden en reisde daarna naar Londen om daar o.a. Isaac Newton te ontmoeten. Hij werd, net als Boerhaave en 's Gravesande, een belangrijke pleitbezorger van de Newtoniaanse natuurkunde op het vasteland. Ook werd hij hoogleraar in Duisburg en hoogleraar wijsbegeerte en wiskunde in Utrecht en in Leiden.
Alle foto's: collectie Museum Boerhaave |
Hans Hooijmaijers
Je kunt de Leidse flessen bezichtigen in Museum Boerhaave te Leiden.
)
)