Half wakker, half in slaap hoorde André Breton de vreemde zin: "Er is een man in tweeën gehakt door het raam." Tegelijkertijd verscheen hem dit beeld haarscherp voor ogen.
Surrealisme
 |
| André Breton |
|
|
|
|
 |
| Automatische tekening van André Masson. Hij was een van de weinige surrealisten die deze techniek ook voor tekeningen gebruikte. |
André Breton (1896-1966) is een Franse dichter die een zeer prominente rol heeft gespeeld in het surrealisme. Het surrealisme richtte zich vooral op het opheffen van de scheiding tussen het innerlijk, het onbewuste en de uiterlijke wereld. Associatie, de droom en het irreële spelen allemaal een rol in het streven naar het uitbeelden van een andere, nooit gedachte of geziene werkelijkheid, de surrealiteit.
De ideeën van het surrealisme legde Breton vast in verschillende boeken, tijdschriftartikelen en manifesten. In 1924 publiceert hij het Manifeste du Surrealisme. Hij legde daarin onder andere uit dat onderzoek naar het gebied van de droom van essentieel belang is en dat hij het automatisme zag als middel om het functioneren van het werkelijke denken uit te kunnen drukken.
Automatisch schrijven
Het automatisme is een techniek die Breton samen met een vriend P. Soupault, voor het eerst toepaste. Zij noteerden alles zo snel mogelijk wat in hen opkwam zonder er bij na te denken. Zo hoopten zij wezenlijke zaken op papier te krijgen, zaken die het innerlijk van de mens beroeren zonder dat men zich daarvan bewust is.
Breton en zijn medesurrealisten trachtten een soort droomtoestand te bereiken. Het verstand moest hierbij zoveel mogelijk worden uitgeschakeld, zodat de impulsen direct uit het onbewuste kwamen.
Regelmatig werden met elkaar woordspelen gedaan. Het meest bekende spel, waaraan door vijf personen kon worden deelgenomen, is de geschiedenis ingegaan als Le cadavre exquis.
Le cadavre exquis
 |
| Le Cadavre Exquis, maar dan getekend. Je kunt de vouwlijnen in het papier nog zien. |
Ieder krijgt een vel papier waarop hij een zelfstandig naamwoord schrijft. Vervolgens wordt het papier zo omgevouwen, dat het geschrevene niet meer zichtbaar is. De buurman schrijft het volgende woord of zinsdeel op, vouwt het papier weer om en gaf het door. De eerste zin die men via dit spelletje verkreeg, gaf er de naam aan: "Le cadavre exquis boira le vin nouveau" (het kostelijke kadaver zal de nieuwe wijn drinken). De meest vreemdsoortige combinaties kunnen op deze wijze ontstaan en dat was nu precies de bedoeling van de schrijvers. Zij wilden hun fantasie laten prikkelen door zaken die buiten de realiteit lagen.
Breton zag in de boven beschreven methoden om spontaan te schrijven onmiddellijk mogelijkheden voor de beeldende kunst. Diverse malen maakte hij samen met beeldende kunstenaars tekeningen volgens hetzelfde systeem als "Le cadavre exquis".
Maar los van de mogelijkheden die deze gezamenlijke spelletjes boden, zag Breton voor schilders een oneindig braakliggend terrein in het weergeven van de droomwereld. Ook de door hem toegepaste methode van automatisch schrijven moest naar zijn mening om te zetten zijn in een proces waarbij de kunstenaar zijn pen of penseel beweegt zonder er bewust richting aan te geven.
Freud
 |
| Sigmund Freud door Salvador Dali |
Het is goed te begrijpen dat Breton zich erg in de theorieën van Sigmund Freud (1856 - 1939) heeft verdiept. Freud is de grondlegger van de psychoanalyse. Hij trachtte zijn patiënten zo snel mogelijk hun gedachten uit te laten spreken teneinde inzicht te verkrijgen in wat hen bezighield. Ook de droom zag Freud als een belangrijk hulpmiddel bij de analyse. Breton bezocht in 1921 Freud om van gedachten te wisselen over hun beider theorieën. Freud zelf bleek later maar weinig geïnteresseerd in de bevindingen van de surrealisten.
Vrijheid
Breton en de surrealisten streefden ernaar díe vrijheid te bereiken die gegeven is aan kleine kinderen en krankzinnigen. Aan hun creatieve uitingen werd door de surrealisten dan ook veel belang gehecht. Kinderen kennen nog geen grenzen tussen verbeelding en realiteit.
Aan het begin van het eerste manifest schreef Breton: "Het enige wat me nog in vervoering kan brengen is het woord vrijheid." Het is duidelijk dat hij die vrijheid meende te zullen vinden in een gebied waar de fantasie niet wordt ingeperkt. Wat de volwassenen ten slotte overblijft om die vrijheid tóch terug te vinden en te genieten is de krankzinnigheid, concludeerde hij.
