Op een boerenkermis geeft het volk zich over aan eten, drinken, dansen, vrijen, koken, muziek maken en vechten. Er wordt ook een toneelstuk opgevoerd, waarin te zien is hoe een man zijn vrouw betrapt in de armen van een priester. De man zit verstopt in een grote mand op de rug van een marskramer. Onder ongetwijfeld grote hilariteit van het publiek zal hij zijn rivaal vervolgens met stokslagen verdrijven.
 |
| Pieter Balten, Een opvoering van de klucht 'Een cluyte van Plaeyerwater' op een Vlaamse kermis (detail), 1540-1598, olieverf op paneel, 112 x 157 cm, Theatermuseum Amsterdam, bruikleen van het Rijksmuseum Amsterdam. © Rijksmuseum Amsterdam |
Pieter Balten vereeuwigde dit tafereel op een schilderij dat tentoongesteld wordt in het Theatermuseum in Amsterdam. De toneelscène is afkomstig uit de klucht Cluijte van Playerwater, en is een van de oudste kluchten of sotternieën uit de Nederlanden. De tekst is te vinden in een handschrift uit 1410, dat zich bevindt in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.
In kluchten worden op boertige wijze komische taferelen uit het dagelijks leven verbeeld. Het gaat in deze stukken over de relatie tussen man en vrouw, sex, drankmisbruik, zotheid en andere vormen van onaangepast gedrag. De spelers in de kluchten bedienen zich vaak van fysiek en verbaal geweld.
In Playerwater bedriegt een vrouw haar onnozele man met een priester. Om een aantal dagen van hem af te zijn stuurt ze hem om een boodschap op zoek naar het niet bestaande Playerwater, dat haar zogenaamd kan genezen van een ziekte. Onderweg doorziet hij het bedrog echter en keert huiswaarts, verstopt in de mand van een handelaar. Daarna betrapt hij zijn vrouw op heterdaad.
Publiek
Kluchten zoals Playerwater waren in eerste instantie natuurlijk bedoeld om te lachen. Daarnaast speelde een moraliserend element echter ook een rol. Ongewenst gedrag werd in deze stukken op een hilarische wijze verworpen.
Hoewel het schilderij van Pieter Balten iets anders suggereert zullen de meeste kluchten in een stedelijke omgeving zijn opgevoerd. In de 15de en 16de eeuw waren de rederijkerkamers verantwoordelijk voor de uitvoering van het meeste toneel in de Nederlanden. Zij waren betrokken bij allerlei stedelijke feestelijkheden: blijde inkomsten, jaarmarkten en politieke en religieuze hoogtijdagen. Kluchten maakten vaak onderdeel uit van het repertoire dat daarbij werd opgevoerd.
Ze stonden daarbij echter niet op zichzelf. Kluchten werden in de regel uitgevoerd na afloop van één of meerdere serieuze toneelstukken, als een soort toegift. Dit gegeven kennen we zelfs al uit de oudheid, waar een satire na een tragedie werd gespeeld. Ook de Cluijte van Playerwater zal op deze manier zijn opgevoerd. Dit stuk is niet voor niets overgeleverd in één handschrift samen met de vier abele spelen, de oudst bekende wereldlijke toneelstukken in Nederland.
Frank Meijer
Verder lezen
Meer informatie over Hultemse Handschrift uit ca 1410, waar onder andere de Cluijte van Playerwater in te vinden is, vind je op de website van het DBNL. Hier kun je ook de teksten van enkele kluchten zelf nalezen.
Hans van Dijk, Bart Ramakers e.a., Spel en Spektakel. Middeleeuws toneel in de Lage Landen (Prometheus, Amsterdam 2001)
R.L. Erenstein ed., Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen. (Amsterdam University Press, Amsterdam 2001)
