 |
Een deel van Nederland op de Romeinse wegenkaart. Fragment van: Tabula Peutingeriana, 12de/13de eeuw, Musuem het Valkhof, Nijmegen |
Deze wereldberoemde handgetekende kopie staat bekend onder de naam van de man die haar erfde in 1508: Konrad Peutinger (1465 1547). Dit exemplaar bevindt zich in de Hofbibliotek in Wenen (Oostenrijk). De Peutinger kaart is in de loop der eeuwen zelf ook weer gekopieerd, maar nu met moderne technieken. Eén van die kopieën (uit 1598) bevindt zich sinds 1975 in de collectie van Museum het Valkhof in Nijmegen.
De kaart was bedoeld om mee te nemen op reis en was uitgevoerd als boekrol van 6,75 m (!) lang en 34 cm hoog. Elf oorspronkelijk twaalf- stukken perkament waren daarvoor aan elkaar gelijmd. Sinds de ontdekking van de kaart door Konrad Celtes, die hem zoals vermeld naliet aan Peutinger, zijn er in het origineel gaten gevallen en stukken afgebrokkeld door het vele af- en oprollen. Ook de groene kleurstof, gebruikt om water aan te duiden, is in veel gevallen zwart geworden en heeft het perkament aangetast. En ook het licht heeft voor schade gezorgd. Zoals vaker voorkomt, geven later gedrukte kopieën als de gravure in Nijmegen beter aan hoe de kaart er 400 jaar geleden uitzag.
De wereld als een lint
Aangezien het hoofddoel van de kaart was om de wegen tussen grote steden aan te geven, was natuurgetrouw perspectief niet vereist. De reiziger had genoeg houvast aan de plaatsnamen, afstandsvermeldingen, zijwegen op de juiste plaats, vignetten ter herkenning van speciale locaties (badplaats, fort), en de namen van rivieren, zeeën en gebergten. De huidige schematische metro- en treinkaarten maken gebruik van het zelfde effect.
Ooit moet de kaart in het westen zijn begonnen met Spanje en bijna heel Groot-Brittannië. Dit deel miste al in 1508. Nu begint de kaart met het deel waarop zich Nederland bevindt. In het oosten gaat de wegenkaart zelfs door tot in India.
Nederland fijngedrukt
Een klein deel van het eerste perkamentvel geeft aan wat de Romeinse reiziger over Nederland moest weten. De Rijn (fluvius Renus) en de Maas (fluvius Patabus (=Batavus)) doorsneden het gebied dat P(=B)atavia heette.
Aan de kust ligt Lugduno dat is voorzien van twee torentjes, wat mogelijk de Brittenburg was. Vanuit Lugduno vertrekken twee wegen, die in Noviomagi (Nijmegen) weer bij elkaar komen. Langs de noordelijke weg staat soms met verschrijvingen!- te lezen: Pretorium Agrippine (Valkenburg Z-H), Matilone (Roomburg bij Leiden), Albanianis (Alphen a/d Rijn), Nigropullo (Zwammerdam), Lauri (Woerden), Fletione (Vechten), Levefano (mogelijk Wijk bij Duurstede), Carvone (Kesteren) en Castra Herculis (Druten, Meinerswijk of Arnhem?).
De zuidelijke weg vermeldt: Foro Adriani (Arentsburg in Voorburg), Flenio, Tablis en Caspingio (drie onbekende steden), Grinnibus (Rossum in Gelderland), Ad duodecumum (letterlijk: bij de twaalfde steen een wonderlijke plaatsnaam) Ceuculum (Cuijk), Blariaco (Blerick bij Venlo), Catualium en Feresne (twee onbekende plaatsen), Atua(tu)ca (Tongeren in België) en Cor(t)ovallio: Heerlen. Maastricht ontbreekt gek genoeg.
In het museum in Nijmegen, maar ook op internet, kan de geïnteresseerde kijker delen van de kaart bestuderen en zich erover verwonderen. Terecht leent menige schrijver tegenwoordig de slotzin van de drukker Ortelius uit 1598: "Vaarwel gij waarde kijker en waarde lezer en geniet van een monument dat, hoezeer ook met tal van gebreken behept, zijns gelijke zelfs niet bij benadering heeft onder de relicten uit de oudheid".
Monique Ras
Verder lezen
Stuart, P. Museumstukken, De Tabula Peutingeriana (2 delen), 1999.
