De term travelogue - reisverslag - is, naar eigen zeggen, gemunt door de Amerikaanse voordrachtskunstenaar E. Burton Holmes. Voordrachtskunstenaar, inderdaad. Want hoewel de term vooral wordt geassocieerd met een filmgenre, kent de travelogue een traditie die zeker niet tot de cinema beperkt is.
Van toverlantaarn naar tv
Burton Holmes presenteerde zijn reisverhalen aanvankelijk, omstreeks 1890, als lezingen geïllustreerd met lichtbeelden die werden geprojecteerd door een toverlantaarn - stilstaande beelden dus. En tegen het eind van zijn carrière, in de jaren veertig van de vorige eeuw, maakte hij reisverhalen voor de televisie. Eén van de fundamenten van Burton Holmes' immense populariteit was dan ook dat hij zich altijd bediende van alle beschikbare media - toverlantaarn, film, tv. Gedurende tientallen jaren streefde hij ernaar een zo groot mogelijk publiek te boeien met aanschouwelijke voordrachten, vol informatie over de talloze landen die hij had bezocht en - belangrijker nog - die zijn publiek niet had bezocht. De travelogue behoort namelijk typisch tot het tijdperk vóór het massatoerisme.
 |
Filmbeeld uit 'L'Oasis d'El Kantara', Frankrijk 1913, Eclair Scientia
Foto: Filmmuseum, Amsterdam |
Denkbeeldig reizen
Zoals gezegd wordt de term nu vooral gebruikt als aanduiding voor een filmgenre dat met name in de jaren tien, twintig en dertig van de vorige eeuw deel uitmaakte van het filmprogramma in de bioscoop. Het waren doorgaans korte, vaak fraai gekleurde opnamen die de toenmalige doorsnee toeschouwer verre, voor hem onbereikbare plaatsen voortoverden: Venetië, de Egyptische piramiden, Yellowstone Park, de steppen van Mongolië, de ijsbergen van Antarctica, enzovoorts. De travelogue bood een vorm van denkbeeldig reizen. De beelden van landschappen en zeegezichten, van straten en gebouwen werden niet zelden gecombineerd met opnamen van kenmerkend geachte, lokale gewoonten en werkzaamheden alsmede van zogeheten 'volkstypen', mensen die men typerend vond voor de aldaar levende bevolking.
 |
Filmbeeld uit 'The National Park in America', USA 1918
Foto: Filmmuseum, Amsterdam |
Stereotype, exotisch of pittoresk
De travelogue bediende zich vooral van stereotypen. Dit is een beproefde methode om het onbekende bekend te maken. Maar er schuilt tevens een beperking in: de beelden tonen gewoonlijk alleen datgene wat aantrekkelijk was voor een toerist. De schoonheid van Venetië bijvoorbeeld, met opnamen van het San Marcoplein of de Rialtobrug, werd niet verstoord door opnamen van de vervallen wijken daarachter; en in de imposante landschapsopnamen van de Verenigde Staten werden de verpauperde indianenreservaten fijntjes overgeslagen. Als er al armoede werd getoond, zoals in de vele opnamen van Noord-Afrika, dan was dat veelal een pittoresk, 'leuk' soort armoede van in lompen gehulde maar lachende Berberkindertjes. En de Amerikaanse indianen waren alleen te zien in speciaal voor de camera heropgevoerde, bijna verdwenen rituelen als de slangendans en andere als exotisch beschouwde gewoonten.
 |
Filmbeeld uit 'Venise et ses monuments', Frankrijk 1914, Eclair Scientia
Foto: Filmmuseum, Amsterdam |
"The world is one click away"
Gaandeweg verdween de travelogue uit de bioscoop. Zeker sinds de Tweede Wereldoorlog is het denken over met name exotische plaatsen (zeg maar de derde wereld) ingrijpend veranderd. Vooral opnamen van de 'volkstypen', met alle vooroordelen die daar vaak aan kleefden, werden in toenemende mate ongepast gevonden. Wellicht nog belangrijker voor het verdwijnen van dit filmgenre is de opkomst van het massatoerisme. Was een kameeltocht naar de piramiden of skiën in Zwitserland tot halverwege de twintigste eeuw vooral weggelegd voor de meer vermogende mens, zeker vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw is het steeds vanzelfsprekender geworden dat we zelf die plekken bezoeken. Gaandeweg is daarmee de noodzaak voor het genre verdwenen: we kunnen overal zelf naar toe; een last-minute boeking Bangkok is heel gewoon.
Is de travelogue dan helemaal verdwenen? Wel in de bioscoop of op tv. Maar op internet kun je tegenwoordig terecht bij honderden websites en webmagazines, die allerlei typen reizigers - van gewone toeristen tot backpackers, van bergbeklimmers tot scubaduikers - uitnodigen verslag te doen van hun reizen en hun foto- of filmopnamen te publiceren. En vele geven hun lezers praktische tips over het schrijven van reisverslagen of over de techniek van travelogue-opnamen, inclusief advertenties voor apparatuur of cursussen digitaal filmmaken.
Nu we alleen nog travelogues voor elkaar maken zijn we allemaal een beetje Burton Holmes geworden.
Nico de Klerk
