CKV-2 /Opdracht 6.4.H [De Digitale School]

Massacultuur in de tweede helft van de 20ste eeuw.                  

Invalshoek 4: Kunst en Vermaak: JZNZ

JZNZ

VARA | 1e uitzending 24 december 1966 | 20e, laatste uitzending 20 april 1968

In 1965 schrijven Annie en de componist Harry Bannink televisiegeschiedenis met de jeugdserie 'Ja Zuster, nee zuster'. Misschien wel de beroemdste Nederlandse televisieserie van de vorige eeuw. Voor velen is het de ultieme samenwerking tussen Annie en Harry. Veel liedjes zijn moderne klassiekers geworden, zoals 'M'n opa', 'Wil u een stekkie van de fuchsia' en natuurlijk het titellied 'Niet met de deuren slaan (Ja zuster, nee zuster)'. Hoewel de serie bedoeld is als kinderserie, zit al na enkele afleveringen ook volwassen Nederland achter de buis: afspraken worden verzet, vergaderingen afgezegd en sportwedstrijden verplaatst.

Ja zuster, nee zuster speelt zich af in een 'rusthuis vol herrie', waar zuster Klivia de scepter zwaait. In het huis wonen veel karakteristieke personen, zoals Gerrit, opa, de ingenieur en boze buurman Boordevol. Elke aflevering staat op zichzelf en vaak heeft het verhaal niet bijzonder veel om het lijf. De liedjes hebben, in tegenstelling tot de musicals, weinig met het verhaal te maken. Iemand zegt "We kunnen gewoon een liedje zingen, dat helpt altijd!" en er is aanleiding om te gaan zingen. Harry Bannink over het succes van Ja zuster, nee zuster: "Het was er denk ik de tijd voor. Het juiste moment, de juiste omstandigheden. Ik heb geen verklaring voor het succes (...) We waren ons er absoluut niet van bewust dat we aan een topper werkten."

Luister naar een van de bekendste liedjes:


  Op Een Mooie Pinksterdag

En dan natuurlijk de titelsong.

  Ja Zuster, Nee Zuster

Tekst: Ja Zuster, Nee Zuster

Ja zuster, nee zuster

Niet met de deuren slaan.

Ja zuster, nee zuster.

Niet op de stoelen staan.

Ja zuster, nee zuster.

Denk aan de buren.

Ja zuster, nee zuster.

't Zijn heel dunne muren.

Ja zuster, nee zuster.

Laten we allemaal doen wat we willen,

Zonder te schreeuwen en zonder te gillen.

Doe wat je 't liefste doet.

Ja zuster, nee zuster.

Dan is het altijd goed.

Ja zuster, nee zuster, Ja zuster, nee zuster, Ja zuster, nee zuster.

Volkskrant artikel naar aanleiding van de verfilming van de serie.

Televisieseries van weleer worden tegenwoordig vaak bewerkt tot film of musical. Ome Willem vermaakt een nieuwe generatie kleuters die niet van broodjes poep houden. Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen, meneer? wordt geschikt gemaakt voor het theater. Pipo de Clown komt terug. Net als 't Schaep met de 5 pooten, en - naar verluidt - Q & Q. En vanaf morgen begint terug van nooit echt weggeweest - Ja Zuster, Nee Zuster (JZNZ) een zegetocht door de bioscopen. Vooral daar heeft heel middelbaar Nederland al geruime tijd reikhalzend naar uitgezien.

Welbeschouwd is dat nogal curieus. Want in vergelijking met de meeste andere jeugdseries van die tijd, heeft JZNZ - een schepping van Annie M.G. Schmidt en componist Harry Bannink - een relatief korte levensloop gehad; van september 1966 tot september 1968. Twintig episoden uit 'een rusthuis vol herrie' zijn in deze periode uitgezonden. En daarvan is, door de spaarzaamheid van de Vara slechts een half uur film overgebleven.

Deze schaarse restanten van het vermeende hoogtepunt van de Nederlandse televisiegeschiedenis stellen zelfs de meest ontvankelijke geest nogal teleur - nog afgezien van de erbarmelijke geluidskwaliteit en de andere sporen des tijds. De acteerprestaties van de gevierde cast - aangevoerd door Hetty Blok en Leen Jongewaard - maken een wat gedateerde indruk. En de twintig verfijnde verhaaltjes, die in 1999 werden gebundeld, zijn eigenlijk nogal zwak.

De ingenieur, destijds vertolkt door Piet Hendriks, stichtte verwarring met zijn uitvindingen (onzichtbaarheidspilletjes en geheugenonderdrukkers). 'Boze Buurman' Boordevol gaf gestalte aan alle kwalen van de duistere buitenwereld. Hij vormde de tegenpool van Gerrit: de vroegere inbreker die, gesteund door zijn huisgenoten, het leven had gebeterd.

Toen die brave Gerrit wat te kleurloos dreigde te worden, verscheen daar opeens zijn opa - ook vertolkt door Leen Jongewaard: een wat humeurige man van wie Gerrit eertijds 'het vak' had geleerd. Zuster Klivia bestierde haar pension op onorthodoxe wijze, en loodste de bewoners door de gevaren waaraan ze elke episode waren blootgesteld. Zie hier - in kort bestek - de ingrediënten van het script. Simpel en doeltreffend. Maar briljant? Nee.

Daarvan was Annie M.G. Schmidt zich overigens als eerste bewust. Zij prees zichzelf en het nageslacht er gelukkig mee dat het gros van de opnamen is gewist. Want, zo zei ze in een van haar laatste interviews, 'zo goed was het nou ook weer niet'. Dat ze de serie reeds na twintig afleveringen beëindigde - eerder dan waar de meeste betrokkenen op hadden gerekend - hing nauw met dit oordeel samen.

'In het begin denk je; och, het is bedoeld voor kinderen', zei ze in 1968 ter toelichting van haar be- sluit. 'Dus er is geen hond die het merkt als er afleveringen van mindere kwaliteit bij zijn. Maar doordat de serie bij volwassenen zo'n succes was, moest ik gaan oppassen. Ik kon me geen misser permitteren. Iedereen lette er op.' Ze raakte, met andere woorden, haar onbevangenheid kwijt, en maakte - om de volwassenen kijkers te behagen - 'grappen over de hoofden van de kinderen heen'.

Het kijkerspubliek, dat elke aflevering in omvang toenam, toonde zich grootmoedig. Het waardeerde de tekstuele dubbelzinnigheden van de schrijfster, de blijmoedige atmosfeer van het geheel, en - bovenal - de vruchtbare samenwerking van Annie M.G. Schmidt en componist Harry Bannink (1929-1999). Achtenvijftig liedjes heeft hij voor de serie geschreven. Liedjes die nog steeds worden gezongen bij uiteenlopende gelegenheden - huwelijken, wandeltochten en voor het slapen gaan. Liedjes die een hele generatie tot geheugensteun hebben gediend, en die het fundament vormen van de mythe rondom JZNZ.

Bannink zelf wilde in zijn onuitputtelijke bescheidenheid nog wel erkennen dat JZNZ de creatiefste periode van zijn leven heeft gemarkeerd. Maar eeuwigheidswaarde wilde hij er niet aan toedichten. Sommige van zijn bijdragen heugen hem na dertig jaar niet meer. Van andere, zoals Mn Opa, stelde hij tot zijn eigen verbazing vast dat ze nog steeds werden vertolkt. En dan waren er ook nog composities waar hij zich allerminst voor schaamde. 'Laat ik er maar trots op zijn', nam hij zichzelf voor. Maar, voegde hij daar meteen aan toe, de omstandigheden waren dan ook bijzonder in zijn voordeel geweest. De productie liep gesmeerd, de glorietijd van de televisie brak aan, en Annie M.G. Schinidt zou hem hebben behoed voor de luiheid waarmee hij behept meende te zijn. 'Tegenwoordig ben ik veel meer geneigd om dingen uit te stellen', zei hij in 1993 ten overstaan van Henk van Gelder. 'Maar toen., . Zodra de enveloppe met de teksten van Annie binnenkwam, maakte ik die open, en dan ging ik onmiddellijk aan het werk. Het was altijd; ha, daar zijn ze weer! Als je bij haar de regels op het papier zag staan, hoorde je meteen de melodie.'

Met andere woorden: de origine van de liedjes lag bij de schrijfster. Niet bij hem. 'Ik heb graag houvast aan de sfeer en de constructie van een tekst', verduidelijkte hij. 'Annie vond dat ook het prettigst. Bij een bestaande melodie voelde zij zich altijd een beetje in een keurslijf gepropt. En ik heb er een zekere handigheid in gekregen om, als een klemtoon niet helemaal goed zit, bijvoorbeeld een nootje weg te laten, zodat 't toch weer klopt. In dat soort puzzelwerk heb ik altijd heel veel aardigheid gehad.'

De nog levende leden van de oorspronkelijke cast van JZNZ bewaren vooral aangename herinneringen aan dit aspect van de serie. 'De teksten hadden een soort bijbelse status', zegt Barry Stevens (58), de uit Engeland afkomstige vertolker van Bertus, een van 'de jonkies'. 'Daaraan kon in beginsel niets meer worden veranderd. Maar Harry liet ons een grote vrijheid bij de vertolking van zijn prachtige liedjes.'

'Harry liet ons gaan', bevestigt danseres/zangeres' Caria Lipp (68), vertolkster van Jet, de pruikenmaakster. 'Het was een feest om met hem te werken.'Toonzetting en klankkleur van zijn liedjes waren, zoals hij zelf beaamde, echter vooral afgestemd op de vocale kwaliteiten van Hetty Blok en Leen Jongewaard. 'Op ons werd eigenlijk niet zo gelet', zegt Lipp - doelend op de drie jonkies, voor wie een betrekkelijk bescheiden rol in de serie was weggelegd. 'Daarom bracht ik altijd hoge, piepende geluiden voort om mij nog een beetje verstaanbaar te kunnen maken.'

Een enkele keer maakten Schmidt en Bannink een liedje voor de achterhoede. Wil u Een Stekkie (van de Fuchsia) schijnt zijn bestaansreden te hebben ontleend aan Barry Stevens' Engelse tongval, die vooral tot zijn recht kwam in de pikant geachte slotregel van het couplet:.'van de fuch, fuch, fuchsia.' Carla Lipp zong en danste De Twips - een muzikale verwijzing naar de twist ('eerst de handen op de heupen, dan de handen op de bips'). In Twee Beschermengelijes van Opa, een duet met Hetty Blok, kon zij zich eveneens profileren. En Samen met 1 Vrijer, een parodie op het genre van de toenmalige damesduo's, was zelfs een rechtstreekse verwijzing naar een driehoeksverhouding waarin Lipp toentertijd was verwikkeld.

Maar voor het overige had Lipp niet altijd het gevoel een wezenlijke bijdrage aan de serie te leveren. 'Ik stond maar een beetje de pruiken te kammen, en wist niet precies wat van mij werd verwacht.' Barry Stevens, eertijds net de twintig jaar gepasseerd en naar eigen zeggen 'ingehuurd als witte Donald Jones', had vaak zelfs geen benul van de betekenis van het script.

Van een 'echte collegialiteit' was geen sprake, zegt Lipp, Wel van een zekere rivaliteit. Hetty Blok bewaakte haar frontpositie nauwgezet en voerde een stille concurrentiestrijd met Leen Jongewaard. En Piet Hendriks (de béte noire van Schrnidt) werd, zo liet hij vlak voor zijn dood optekenen, voortdurend aan zijn bescheiden inbreng herinnerd. 'ik moest regelmatig wijdbeens gaan staan, anders duwden de rnedespelers je zo het beeld uit.' Wim Sonneveld zou, tijdens diens gastoptreden in de serie, de opnames vaak hebben stilgelegd om te voorkomen dat Hendriks meer close-ups zou scoren dan hijzelf.

Dat zij televisiegeschiedenis hadden geschreven, en een mythe hadden gecreëerd, besefte vrijwel niemand. Barry Stevens merkte dat het stil was op straat als JZNZ werd uitgezonden. Boer Randeraad, de toenmalige buurman van Harry Bannink in Loenen, stelde er het melken van zijn koeien voor uit. En Carla Lipp merkte dat bekende Nederlanders, onder wie Ko van Dijk en Albert Mol, met opvallende gretigheid voor een gastrol opteerden. Maar dat JZNZ in 'het collectief geheugen zou worden opgeslagen, en jaren later zou worden verfilmd? Nee, dat heeft geen van de betrokkenen toen bevroed.

Opdrachten

1.- Zie hier - in kort bestek - de ingrediënten van het script. Simpel en doeltreffend. Geef de ingrediënten van het script kort weer.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

2.- Voor wie was JZNZ eigenlijk bedoeld?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

3.- Op welke wijze werd de nieuwe doelgroep bediend?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

4.- Geef hiervan een voorbeeld.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

5.- Noem een aantal kenmerken van een uitzending van JZNZ.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

Harry Bannink over het succes van Ja zuster, nee zuster: "Het was er denk ik de tijd voor. Het juiste moment, de juiste omstandigheden. Ik heb geen verklaring voor het succes (...) We waren ons er absoluut niet van bewust dat we aan een topper werkten."

5.- Het artikel in de Volkskrant noemt wel redenen voor het succes. Noem ze.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

Van een 'echte collegialiteit' was geen sprake, zegt Lipp.

6.- Geef hiervan de reden aan.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

7.- Van JZNZ zijn in de loop van de tijd een toneelstuk van gemaakt en een speelfilm. Geef je mening over dit verschijnsel.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Lees nu: JZNZ-2 (Uit Vrij Nederland september 2002)

Op de hoek van het decorstraatje waar het rusthuis van Zuster Klivia staat, bevindt zich in de nieuwe la Zuster, Nee Zuster-film een heel bijzonder winkeltje. Bezoekers van de film zien het alleen in het voorbijgaan, want de camera staat er nooit echt bij stil. Het winkeltje heet Annie's en de etalage toont een overweldigende hoeveelheid Zuster Klivia-barbiepoppen. Ze dragen blauw-witte uniformpjes en rode plastic koffertjes. Het doet denken aan het souvenirwinkeltje van mevrouw Blits uit een oorspronkelijke afleveringen van la Zuster, Nee Zuster. Maar dat souvenirwinkeltje komt in de film van Pieter Kramer niet voor. Net als het toneelstuk dat Kramer drie jaar geleden regisseerde, beslaat het verhaal van de film maar een paar afleveringen van de twintigdelige serie, die tussen 1966 en 1968 werd uitgezonden. Bij Annie's winkeltje gaat niemand naar binnen. Het is een decorgrapje.

8.- Het bovenstaande decorgrapje heeft alles te maken met de commercialisering van de serie. Verklaar.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

9.- Geef voorbeelden van commercialisering

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

9.- De registratie van de meeste uitzendingen is niet meer beschikbaar. Welke gevolgen heeft dat nu?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Het getuigt van goede smaak dat Pieter Kramer en Frank Houtappels die dubbelzinnigheden in hun theater- en filmversie achterwege hebben gelaten. Want wat toen een teken was van morele vrijheid, is in deze tijd voornamelijk platvloers. 

10.- Verklaar de laatste zin.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

11.- Vergelijk JZNZ met een soap-serie. Overeenkomsten, verschillen?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

12.- Vergelijk JZNZ met een musical. Overeenkomsten, verschillen?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Ja zuster, nee zuster. Scene 1 uit speelfilm

13.- De vier vrouwen in scene 1. Op welke wijze wordt hier rekening gehouden met de "doelgroep"?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Ja zuster, nee zuster. Scene 2 uit speelfilm

Ja zuster, nee zuster. Scene 3 uit speelfilm

13.- De Griekse bedrijfsleider van de wasserette in scene 2/3.. Op welke wijze wordt een cliche-beeld gegeven van een Griek? 

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

14.- In deze speelfilm uit 2002 wordt een tijdsbeeld gegeven van de jaren 60. Op welke manieren gebeurt dit?

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

15.- In de dans scene (vooral in scene 3) speelt een vuilnisemmer een belangrijke rol. Verklaar.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................