FUTURISME = LAWAAI

Hoewel het futurisme in 1909 door de dichter en toneelschrijver Filippo Tomasso Marinetti als literaire beweging werd gelanceerd, bezorgde het vernieuwingselan dat uit zijn oprichtingsrnanifest sprak, hem vrijwel direct aanhangers uit alle artistieke disciplines. Alleen al in de korte periode tussen het jaar van oprichting en het uitbreken van de eerste wereldoorlog verschenen tientallen manifesten op het gebied van beeldende kunst, poëzie, theater, architectuur, scenografie, muziek en, last but not least, film. Stuk voor stuk droegen zij genoeg explosieve kracht in zich om op elk van deze gebieden een kleine revolutie te kunnen ontketenen.

GIACOMO BALLA, Macchina Tipografica, 1914.

Futurisme is geen kunststijl, het is een stijl van leven. De futuristen riepen op tot de niets-ontziende destructie van alles wat door de traditie geheiligd was.

'Wij willen de musea, de bibliotheken en de academies op elk gebied vernietigen en tegen het moralisme, het feminisme en tegen iedere lafheid strijden, die op doelmatigheid en eigenbelang berust.'

Dit is slechts een van de opmerkelijke stellingen uit Marinetti's Futuristisch manifest (1909). De futuristen dweepten met een optimistisch geloof in de vooruitgang en predikten kritiekloos de verworvenheden van het 20ste-eeuwse industriële technologische tijdperk. Kunst moest de uitdrukking zijn van de versnelde polsslag van het moderne leven, van zijn verwarrende en tegelijkertijd bedwelmende complexiteit van indrukken en sensaties.

simultaneïteit/dynamisme

Het belangrijkste vernieuwende futuristische concept was de simultaneïteit, de uitdrukking van het dynamisme. In de schilderkunst nam dat de vorm aan van een chaos en botsen van verschillende ritmen en een simultane en cinematografische weergave van de werkelijkheid. Marinetti ontwikkelde een eigentijdse dichtvorm, de 'vrije woorden' ('parole in libertá'), poëzie in telegramstijl. Voor het toneel schreef hij stukken waarin verschillende scènes zich gelijktijdig afspelen. In de muziek werden polyritmiek en polyharmonie als de uitdrukkingsmiddelen van het dynamisme gezien.

Spectaculair zijn de vernieuwingen van Luigi Russolo op het gebied van het klankmateriaal, die hij eerst verkondigt in zijn manifest van de 'Lawaaikunst' (1913) en enkele maanden later in praktijk brengt met zijn 'intonarumori': elektrisch aangedreven 'lawaaimachines' Lawaai is voor de futuristen, naast dynamiek en snelheid, het kenmerk van de nieuwe tijd. De sensatie geluid uit te beelden is voor schilders een belangrijk gegeven. Daarnaast is er een sterke tendens om de schilderkunst te 'muzikaliseren', waarbij gestreefd wordt naar een abstracte en aan de muziek analoge uitdrukkingswijze.

Luigi Russolo: "Serenata" 1914 Een echte tegenstelling met de burgerlijke concertmuziek: vermenging van muziek met geruis, invloeden van jazz

Luigi Russolo: „Risvoglio“ Omgevingsgeluiden spelen een belangrijke rol

Luigi Russolo: "Intonarumori"1921

Als eersten doorbraken de futuristen de grenzen tussen de afzonderlijke kunsten. Uit de propagandistische theateravonden, waar manifesten werden voorgelezen, gedichten voorgedragen, maar ook politieke agitatie werd bedreven, groeide het concept voor het totaaltheater, zoals zich dat na de tweede wereld-oorlog heeft ontwikkeld.

FILIPPO TOMASSO MARINETTI en GIACOMO BALLA, Briefhoofd van de futuristen, tekening van Balla, tekst van Marinetti, 1915.

Uit het 'Futuristisch manifest van Marinetti' (1909).

Umberto Boccioni in zijn publikatie 'Pittura Scultura Futuriste, Dinamismo Plastico' (Milaan 1914).

Uit 'Het schilderen van tonen, geluiden en geuren' van Carlo Carrá, (1913).

Luigi Russolo over de 'Lawaaikunst', (11 maart 1913)

De eerste componist die zich bij de futuristen aansloot, was Francesco Pratella. Hij publiceerde drie manifesten, waarvan het tweede, 'Technisch manifest van de futuristische muziek' (1911) theoretisch het meest van belang is. Hij bepleit daarin onder meer het afschaffen van het getempereerde toonsysteem, het invoeren van microfonen en het toepassen van onregelmatige ritmen. Zijn 'Musica futurista per ochestra' (1913) zou Luigi Russolo tot zijn manifest van de 'Lawaaikunst' aanzetten.

CARLO CARRA, Interventionistische demonstratie (1914)

'Het leven van het verleden was stilte. Met de uitvinding van machines in de l9de eeuw ontstond lawaai. Heden triomfeert en heerst het lawaai soeverein over de sensibiliteit van de mens'

DEZE ONTWIKKELING IN DE MUZIEK VERLOOPT PARALLEL MET DE TOENAME VAN MACHINES,

die overal met de mens samenwerken. Niet alleen in de lawaaiige sfeer van de grote stad, ook op het platteland, dat tot gisteren normaal gesproken stil was, heeft de machine nu een veelvoud en een mengelmoes van lawaai teweeggebracht, zodat de zuivere toon in zijn eenvoud en eentonigheid geen emotie meer oproept.

Wanneer wij een moderne grote stad doorkruisen met oplettender oren dan ogen, dan zullen wij het geluk hebben de zuiging van water van lucht of van gas in de metalen buizen te kunnen onderscheiden, het brommen van motoren die zonder twijfel als dieren ademen en beven, het kloppen van ventielen, het op en neer gaan van zuigers, het krijsen van zagerijen, de sprongen van tramwagons op de rail, het knallen van zwepen en het wapperen van gordijnen en vlaggen.

WIJ WILLEN DIT ZO UITEENLOPENDE LAWAAI OP ELKAAR AFSTEMMEN EN HARMONISCH ORDENEN

lawaai op elkaar afstemmen betekent nog niet al zijn onregelmatigheid in maat en intensiteit van beweging en vibratie weg te nemen, maar veel meer om de sterkste en meest overheersende trillingen een bepaalde hoogte of klank te geven.

Voorpagina van Le Matin, 16 januari 1915, met een verslag van een concert van Russolo's 'intonarumori', of lawaaimachines, in Parijs. Links op de foto Russolo

Russolo bracht, naast de met Piatti gebouwde 'intonarumori', in de jaren twintig nog enkele andere vindingen op zijn naam: de'enharmonische' boog, waarmee de strijkers nieuwe in- strumentele mogelijkheden kregen, de pfsofarmoni, die geluiden uit de natuur imiteerde, en de russolofoon.

Concerten van Russolo's 'intonarumori' vonden onder meer plaats in Milaan, Londen en Parijs. Ze werden bijgewoond door componisten als Ravel, Satie, Stravinsky, Milhaud en Varèse, die naar het schijnt aanvankelijk onder de indruk waren. Geen van deze componisten heeft echter voor de 'intonarumori' geschreven.

Frappant is dat Russolo steeds de niet-nabootsende, abstracte klankkwaliteit van zijn instrumenten benadrukte. Mogelijk speelde hierbij zijn achtergrond als schilder een rol.

Russolo Ensemble, Intonarumori/Noise makers (Reconstruction)

Marinetti: syntheses voor radiotheater

Het gebouw van een stilte

1. Bouw een linker muur met een tromroffel (halve minuut)

2. Bouw een rechter muur met het lawaai van een auto in de binnen- stad/tramclaxons, stemmen en gekrijs (halve minuut)

3. Bouw een vloer met het gegorgel van water in buizen (halve minuut)

4. Bouw een dakterras met chirp, chirps, srschirp van mussen en zwaluwen (20 seconden)