Heel vroeger hadden mensen alleen een voornaam. Dat kon wel eens lastig zijn. Als in een dorp vier mannen met de naam Piet rondliepen, hoe moest je die dan uit elkaar houden? Het was handig om aan de naam nog iets toe te voegen. Bijvoorbeeld de voornaam van Piets vader of de plaats waar hij woonde, of een opvallende eigenschap. De ene Piet heette dan Piet Janszoon, de andere was 'Piet van de berg' en de derde werd 'Piet de lange' genoemd. Er was nóg een manier om iemand aan te duiden: met zijn beroepsnaam. Als de vierde Piet een bakkerij had, kon je hem 'Piet de bakker' noemen.
 |
| Jan en Casper Luyken, De Backer, uit Het menselijk bedrijf, Amsterdam, 1694 |
|
|
|
 |
| Jan en Casper Luyken, De Brouwer, uit Het menselijk bedrijf, Amsterdam, 1694 |
|
|
|
 |
| Jan en Casper Luyken, De Zeeman, uit Het menselijk bedrijf, Amsterdam, 1694 |
Omdat het zo makkelijk was om een extra naam of een achternaam te gebruiken, veranderden bijnamen op den duur in vaste namen. Dan heetten de kinderen en kleinkinderen van Piet ook 'Bakker', terwijl ze misschien wel notaris of schoolmeester waren geworden. Tot ongeveer 1800 maakte het niet zoveel uit welke achternaam je gebruikte. Vaak was dat de naam van je vader, maar een andere naam kon ook. In 1811 veranderde dat. Vanaf dat moment moest iedereen een vaste familienaam gebruiken. Dus als je vader Bakker heette, heette je zelf ook zo.
In veel Nederlandse achternamen is een beroep te herkennen. Bakker, De Boer, Visser, Stuurman, Brouwer, Schoenmaker - zo kun je nog wel een poosje doorgaan. Beroepen in achternamen zijn altijd ouderwetse beroepen. Iemand met de achternaam 'Buschauffeur' of 'Astronaut' zul je niet tegenkomen. Er zijn sinds 1811 namelijk geen nieuwe namen bijgekomen, en in die tijd bestonden er nog geen bussen of raketten. Er is wel een uitzondering. Toen de slavernij in Suriname en de Antillen werd afgeschaft, in 1863, moesten alle slaven een familienaam krijgen. Hun bazen mochten die naam verzinnen. Sommige bazen kozen toen de beroepsnaam. Zo is de achternaam Machinist ontstaan - een modern beroep dat toch een achternaam werd.
Als jouw familienaam uit een beroep is ontstaan weet je bijna zeker dat een verre voorouder dat beroep uitoefende. Maar soms is een beroep niet zo duidelijk te herkennen. Je moet maar net weten dat Mulder een oud woord is voor molenaar, en dat de naam Dekker komt van iemand die een rieten dak maakte. Het kan een hele zoektocht zijn om achter de betekenis van je naam te komen. Een familienaam kan ook iets zeggen over de streek waar je familie vandaan komt. Bakkers had je in heel Nederland. Maar een zeeman woonde natuurlijk dicht bij de kust. Dat geografische verschil bestaat nu nog steeds. In het telefoonboek van Maastricht vind je niemand met de naam Zeeman. In Amsterdam, vroeger een belangrijke havenstad, wonen dertig gezinnen met die naam.
Vibeke Roeper
Internet
Wil je meer weten over jouw familienaam, kijk dan eens bij de Nederlandse Familie Databank van de site van het Meertens Instituut. Als je je achternaam intypt kun je zien hoe die is ontstaan en in welke delen van Nederland families met die naam wonen.
Ben je benieuwd naar de geschiedenis van je familie? Bij het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag vind je familieboeken, -advertenties, -stambomen, -foto's en -wapens.
Het gehele boek van Jan Luyken is gedigitaliseerd. Kijk daar voor de gehele gravure van De Backer, De Brouwer en De Zeeman.
