Unie van Utrecht

Adriaen Thomas Key Willem van Oranje Ca. 1579 Rijksmuseum, Amsterdam

Er volgen jaren van opstand en verzet, waarvan de leiders vinden dat zij niet tegen de koning van Spanje strijden maar tegen zijn raadgevers. In 1579 komt de Unie van Utrecht tot stand, waarin tussen Holland, Zeeland, Gelderland, Utrecht en de Groningse Ommelanden een aantal afspraken wordt gemaakt op militair gebied.

De Unie van Utrecht bevat 26 bepalingen, waaronder:
1. De gewesten zullen ten eeuwige dagen verenigd blijven, alsof zij maar één provincie zijn, met behoud van ieders bijzondere rechten en privileges.
2. Om in de kosten van verdediging te kunnen voorzien, zal in alle gewesten belasting worden geheven.
3. Inzake bestand, vrede, oorlog en belastingen zal men beslissen met eenparigheid van stemmen, in andere zaken bij meerderheid van stemmen.
4. Geen provincie, stad of lid mag een verbond met een buurstaat aangaan.
5. De godsdienst moet door de gewesten naar eigen goeddunken worden geregeld.
6. Geschillen over duistere of twijfelachtige plaatsen in de tekst van de Unie zullen verklaard worden door de gezamenlijke gewesten. In het geval zij het niet eens worden, zullen zij hun toevlucht nemen tot de stadhouders.

In 1581 is het zover: de inmiddels in Den Haag zetelende Staten-Generaal zeggen hun gehoorzaamheid aan Filips II op in de Acte van Verlatinghe.
De soevereiniteit over de Nederlanden wordt de Franse hertog van Anjou aangeboden. Zijn komst laat op zich wachten. De macht in de gewesten ligt bij de steden en bij de stadhouders, van wie Willem I van Oranje als stadhouder van Zeeland en Holland de belangrijkste is. Ook heeft hij grote zeggenschap in het landsbestuur, evenals de Staten-Generaal en de Landraden. Door de wisselende krijgskansen buigen en wijken de geografische grenzen van de Unie als populieren in een storm. De kans op gedwongen terugkeer onder Spaans gezag is groot.