De komst van de Bataven
De Bataven maakten deel uit van de Chatten, een stam uit het huidige Hessen in Duitsland. De Bataven arriveerden tussen 50 en 12 v. Chr. in het rivierengebied. Dit gebied behoorde ooit aan de Eburonen, die door Caesar in 53 v. Chr. waren uitgeroeid. De Cananefaten vestigden zich westelijker langs de kust.
Er is weinig bekend over de komst van de Bataven: het is onduidelijk hoe zij naar deze streken kwamen, met welk aantal en hoe zij aan hun naam kwamen. Het is mogelijk dat hun komst gezien moet worden in het licht van de gebeurtenissen vanaf 38/39 v. Chr. Agrippa begon toen met het verplaatsen van bondgenoten van Rome van de rechter- naar de linkeroever van de Rijn, waar ze gezamenlijk dienden als bufferzone. De Bataven waren toen nog niet onder Romeins bestuur, en een opgelegde verhuizing zal voor hen dan ook niet hebben gespeeld. Ze kwamen op eigen houtje, en de Romeinen hielden ze vanuit politiek oogpunt natuurlijk niet tegen.
De Bataven woonden in het huidige rivierengebied van de Betuwe, dat waarschijnlijk de naam dankt aan deze bewoners. Omdat het gebied tussen de Rijn en de Waal lag, noemde Tacitus dit het insula Batavorum, het eiland van de Bataven. Er zijn vondsten die het aannemelijk maken dat de Bataven een eigen 'hoofdplaats' inrichtten: bij Rossum zijn zilveren munten (staters) gevonden die sterk lijken op de gouden munten uit het gebied van de Chatten.
Bataven en Romeinen
De Bataven behoorden tot de bekendste stammen van het Romeinse Rijk. De Romeinen beschouwden ze als dappere soldaten en uitstekende ruiters. Volgens de Romeinse geschiedschrijver Tacitus konden Bataven zó goed zwemmen, dat zij zonder hun paarden en wapens te verliezen in gesloten eenheden de Rijn konden oversteken.
De Bataven maakten daarom deel uit van de keizerlijke lijfwacht en leverden grote aantallen soldaten voor de hulptroepen (auxilia). Ze hadden een eigen afdeling ruiterij, de Ala Batavorum. Deze afdeling werd in 68 n. Chr. naar Gallië overgeplaatst. Zij genoten lange tijd van hun bevoorrechte positie als bondgenoten en hoefden bijvoorbeeld geen belasting te betalen. Rond het midden van de eerste eeuw n. Chr. veranderde hun zelfstandige positie en werden zij langzaam maar zeker in een Romeins bestuursmodel (civitas-model, zie ook volgende alinea) gedwongen waardoor de macht van de lokale adel verschoof naar de Romeinse bezetter. Dit zorgt voor zoveel onvrede bij de Bataven dat zij in opstand kwamen. Na de opstand herstelde de relatie tussen de Romeinen en Bataven.
Stad der Bataven?
Het Romeinse leger richtte tussen 14 - 37 n. Chr. in Nijmegen een civiele nederzetting (canabae) in voor de Bataven, niet ver van het legerkamp op de Hunerberg: Oppidum Batavorum / Batavodorum. De Bataven verwoestten deze nederzetting tijdens de Bataafse opstand. Dit wijst erop dat de Bataven de kunstmatig gestichte stad in hun district (civitas) niet bepaald zagen als hun hoofdstad. Dat veranderde na 69/70 n. Chr. Na de opstand komt er een nieuwe stad, die later de naam (Ulpia) Noviomagus (en later Municipium Batavorum) krijgt.
Bataafse mythe
Met het verschijnen van de eerste gedrukte werken van Tacitus in de zestiende eeuw kregen de Nederlanders weer belangstelling voor de Bataven. De Bataven werden een mythe: eenvoudige, dappere lieden die in verzet kwamen tegen een wrede onderdrukker en hun vrijheid heroverden.
De Bataven werden daarmee een lichtend voorbeeld in allerlei politieke situaties, met name in de Tachtigjarige Oorlog (1568 - 1648). Een bekend voorbeeld hiervan is Rembrandts schilderij De eed van Civilis (1661). Latere voorbeelden zijn: de naam Bataafsche Republiek voor de Nederlandse staat tussen 1795-1806 -maar dan nu vanwege de prettige samenwerking met de Fransen, gelijk de Bataven en Romeinen- en de naam Batavia voor de koloniale hoofdstad van Nederlands-Indië. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de Bataven weer het symbool van heldhaftige vrijheidstrijders. Achteraf was dat misschien niet zo gelukkig, daar ze oorspronkelijk uit Duitsland kwamen...
