De man is een ridder van de oude stempel, de dame is een dame uit de Renaissance.

Ze staan 'afgebeeld' in Baldassar Castigliones bijna vijfhonderd jaar oude "Het boek van de hoveling" ( IL libro del Cortegiano)

Degenen die de auteur tegenwierpen dat hij een ideaal portret had geschilderd dat niets met de werkelijkheid van doen had, antwoordt hij, in zijn opdracht aan don Michel De Silva, dat hij dan heeft 'gedwaald in het goede gezelschap van Plato, Xenophon en Cicero', die immers de idee van een volmaakte staat, een volmaakte koning en een volmaakte redenaar hadden beschreven. En zelfs Machiavelli raadt zijn vorst aan net als een goede boogschutter hoger te mikken dan zijn doel.

Al verklaart Castiglione dat hijzelf absoluut niet in staat is zo'n hoveling te zijn als men in zijn boek schildert, na zijn dood heeft Karel V gezegd: 'Yo vos digo que es muerto uno de los mejores caballeros del mundo. 'Ik zeg u, een van de beste ridders ter wereld is gestorven'.

Intussen had het een tijdlang in diverse min of meer door anderen bewerkte en gecorrumpeerde afschriften de ronde gedaan. Het risico dat een ander dan de auteur het zou laten drukken, maakte een door Castiglione zelf inderhaast herziene uitgave urgent. In 1527 zond hij zijn bijgewerkte manuscript naar de beroemde Venctiaanse drukker Aldus Manutius, met nauwkeurige aanwijzingen voor de uitvoering. Er moesten duizenddertig exemplaren worden gedrukt, Castiglione nam de helft van de kosten voor zijn rekening, want hij wilde zelf vijfhonderd exemplaren afnemen voor vrienden, en er moesten er dertig, ook voor zijn eigen gebruik, worden gedrukt op het beste papier dat in Venetië te vinden was. Bembo corrigeerde de drukproeven en in april 1528 kwam het boek uit.

Voor deze hoveling geldt een 'algemene regel': hij moet namelijk in de eerste plaats 'een zeer steile en gevaarlijke klip omzeilen', die van de gekunsteldheid, en in alles een zekere achteloosheid aan den dag leggen, waarmee hij verbergt hoe knap hij is en de indruk wekt dat niets van wat hij doet of zegt hem moeite kost.

Alles draait om de algemene regel die wordt gedefinieerd als grazia, in twee betekenissen, die van innemend gedrag en die van gunst: door zijn innemend gedrag raakt de hoveling in de gunst bij de anderen, vooral bij de vorst die hij dient. Gevoel voor verhoudingen, voor het kiezen van de gulden middenweg, gezond verstand, moed, waardigheid, tact en matigheid behoren tot de eigenschappen die de volmaakte hoveling zou moeten bezitten. Tot deze conclusies komen de personages wanneer ze een hoveling scheppen die uitblinkt als moedig krijgsman, als musicus, als minnaar, als liefhebber en beoefenaar van de schone letteren, van kunst en wetenschap, als dichter en als scherpzinnig en subtiel spreker.

Leesfragment over de schilderkunst en de beeldhouwkunst (Pag 102-105)

Pas in de tweede helft van het vierde boek komt het meest verheven doel van het hovelingschap aan de orde in Bembo's lofzang op de liefde, in filosofische zin, geïnspireerd door Plato's Symposium en op het werk van de vijftiende-eeuwse Italiaanse filosoof Marsilio Ficino, die een synthese van platonische Eros en christelijke liefde heeft bepleit.

Het is alsof Bembo het laatste woord heeft in dit boek. Maar wanneer hij geheel in hoger sferen verkeert, wordt hij door de nuchtere Emilia Pia met een grapje 'aan de zoom van zijn kleed' naar de grond getrokken. 'Pietro, pas op dat u met deze gedachten niet ook zelf uw ziel van uw lichaam losmaakt.'

Was degene die zo'n verheven pleidooi voor de onlichamelijke liefde hield, de schrijver Pietro Bembo, een vos die de passie preekte? Hij leidde, zoals dat heet, een losbandig leven. Toen hij na zijn verblijf in Urbino met Giuliano de' Medici naar Rome was vertrokken verwekte hij er twee bastaards bij een zekere Morosina, wat overigens voor de paus geen bezwaar was. Paulus II maakte hem kardinaal. Hij werd ook tot priester gewijd en is vroom gestorven. Dus misschien meende hij het wel oprecht en was hij pas op zijn oude dag aan de platonische liefde toe. Hij maakt in De hoveling alvast een duidelijk onderscheid tussen wat jonge mannen is toegestaan en wat grijsaards past.

Baldassar Castiglione werd in 1478 uit een hoog-adellijke familie geboren bij Mantua. Als jongeman verbleef hij in Milaan aan het hof van Ludovico il Moro, waar ook Leonardo da Vinci en Bramante hebben vertoefd. In 1499 trad hij in dienst van Francesco Gonzaga, condottiere van Mantua. Van 1504 tot 1513 diende hij aan het hof van Urbino hertog Guidobaldo da Montefeltro en na diens dood in 1508 Francesco Maria della Rovere. In 1513 werd hij als ambassadeur van Urbino naar Rome gezonden, waar hij vriendschap sloot met Rafaël, die van hem een bekend portret heeft geschilderd en op wiens instigatie hij een gedetailleerde brief aan paus Leo X zond over de wijze waarop Romeinse oudheden konden worden gerestaureerd. Toen hertog Francesco Maria door de paus uit Urbino was verdreven, vertrok Castiglione naar Mantua, waar hij rustige jaren beleefde in gezelschap van zijn jonge vrouw Ippolita, die hij in 1516 (op haar vijftiende) gehuwd had, en van zijn moeder. Vanaf 1519 was hij ambassadeur van Mantua in Rome. Toen zijn vrouw in 1521 op twintigjarige leeftijd in het kraambed was gestorven, liet hij zich tot priester wijden. Castiglione stierf in 1529 in Toledo.

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Tekst gebaseerd op de inleiding van Anton Haakman bij de uitgave van Atheneum/Polak& Van Gennep Amsterdam 2000.

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.

02/18/2010 last update