Langs de Romeinse grens (Limes)
Bij de inrichting van de Limes bouwde het Romeinse leger in Zwammerdam een kleine post, genaamd Nigrum Pullum. Het was een van de kleinere castella langs de grens. De naam betekent zoiets als 'zwarte aarde' en verwijst naar de donkere veengrond die hier lag. Het castellum bewaakte de Meije, een riviertje dat een verbindingsroute was in noordelijke richting door het veengebied. Over de bewoners van het fort door de tijd heen is nog niet veel met zekerheid te zeggen.
Op minder dan vijf km afstand lag het volgende fort: Albaniana. De noodzaak van twee forten zo dicht bij elkaar was waarschijnlijk te vinden in de aard van het landschap. De hoeveelheid verschillende waterlopen in de omgeving maakten twee plaatsen van bewaking nodig. Bovendien leende het landschap zich niet voor de bouw van een groot fort dat het hele gebied kon overzien.
Net als de meeste andere forten is ook deze in de loop der jaren verbouwd. Over het oudste fort van Zwammerdam (tussen 47 en 69 n. Chr.) is niet veel bekend. Behalve dan dat ook dit niet ontkwam aan de vlammen tijdens de Bataafse opstand van 69/70 n. Chr. In 80 n. Chr. bouwden de Romeinen op dezelfde plaats een nieuw fort. Het is in 175 n. Chr. in steen herbouwd, niet veel later dan het fort Albaniana. Rond 275 n. Chr. heeft een brand het legerkamp verwoest en hebben de Romeinen het verlaten.
Langs de Limesweg, bij de huidige Spoorlaan, richtten de Romeinen een wachtpost (statio) in, die mogelijk werd bemand door soldaten met een speciale taak (beneficarii) van het 30ste legioen.
 |
| Illustratie: Bob Brobbel |
Het grensfort Nigrum Pullum lag dicht bij de Rijnoever, die was voorzien van zware beschoeiingen. Deze kadewerken moesten geregeld worden hersteld. De Romeinen versterkten de kaden ook door zo nu en dan schepen te laten afzinken. Dit waren bijvoorbeeld schepen die eerder stenen vervoerden voor de (her)bouw van forten. Maar ook kleinere boomstamkano's kregen op deze manier een nieuwe bestemming.
Wat is hier gevonden?
Het fort in Zwammerdam is tussen 1968 en 1971 vrijwel volledig opgegraven, toen ter plaatse werd begonnen aan de bouw van woningen voor mensen met een verstandelijke handicap. De resultaten trokken veel belangstelling; zelfs koningin Juliana bezocht twee maal de opgravingen. De onderzoeken leverden informatie op over de plattegronden van de diverse bouwfasen. Over de oudste fase is het minst bekend geworden, omdat de verwoestingen tijdens de Bataafse opstand (69/70 n. Chr.) wel heel grondig waren uitgevoerd.
Het castellum uit de tweede periode (van 80 tot 170 n.Chr.) was omgeven door een dubbele gracht en een brede wal van aarde met pallisadewanden. Hierin waren drie poorten aangebracht. Dit fort is minstens eenmaal herbouwd, in 150 n. Chr. De bouw van het stenen castellum start in 175 n. Chr. De stenen muur kreeg dit maal wel vier poorten. Buiten de muur lagen drie verdedigingsgrachten achter elkaar. Het gebouw dat diende als hoofdkwartier, de principia, is opvallend groot. Direct buiten het fort, aan de zuid- en oostzijde, zijn delen van de civiele nederzetting (vicus) aangetroffen met onder meer vier houten gebouwen. Een van deze gebouwen was de gaarkeuken. De nederzetting moest in 175 n Chr. gedeeltelijk plaatsmaken voor het stenen fort.
B
 |
| Foto: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort |
ij de Spoorlaan lag waarschijnlijk een wachtpost. Want dichtbij het veronderstelde tracé van de Limesweg is een bekerfragment gevonden met een inscriptie van een legioenssoldaat.
Tussen 1971 en 1974 zijn in Zwammerdam zes schepen opgegraven. Drie van deze schepen waren visserskano's van uitgeholde eikenstammen. De andere drie waren militaire transportschepen met een platte bodem. Ze waren meer dan 20 m lang. Deze dienden onder andere voor het vervoer van zware stenen over de Rijn.
Wat is hier ter plaatse te zien?
De fundamenten van het hoofdgebouw en de achterpoort van het fort Nigrum Pullum zijn met baksteen aangegeven in het terrein, waar ze zijn te bezichtigen. Ze liggen rechts van de N11 tussen Zwammerdam en Alphen aan den Rijn, op het terrein van de stichting Hooge Burgh.
In het archeologisch themapark Archeon in Alphen aan den Rijn is een replica te zien van een Zwammerdam-schip.
