1.     Masaccio (San Giovanni Valdarno 1401 ‑ Rome 1428) Detail uit De uitdeling van aalmoezen en de dood van Ananias, ca 1423‑27 fresco, totale afmeting 230 x 162, Florence, Brancaccikapel in de Sta Maria del Carmine

Dit fresco maakt deel uit van een reeks fresco's, die langs de muren van een kapel het leven van Sint Pieter uitbeelden. Nog niet zo lang geleden is de kapel gerestaureerd, waarbij men tot allerlei nieuwe conclusies is gekomen over wie precies de fresco's heeft geschilderd. Vasari vermeldt dat Masaccio (de slordige Tommaso) de opdracht kreeg na de dood van Masolino (de aardige Tommaso) maar daar heeft hij zich in vergist. Masolino overleed later dan Masaccio en ze moeten in 1423 samen de opdracht hebben gekregen en de te beschilderen stukken muur onderling hebben verdeeld. Om onduidelijke redenen vertrekken ze, ook alle twee, voor het werk af is. Het realisme speelt in deze fresco's een belangrijke rol. Weliswaar beelden ze bijbelse verhalen uit maar de in klassieke toga's gehulde Petrus en de andere apostelen (hier is Johannes en profil te zien) bewegen zich in een decor dat veel lijkt op het eigentijdse Florence. Ze wandelen tussen de inwoners, van wie sommigen met naam en toenaam bekend zijn. Hier en daar zijn ook de kunstenaars zelf geportretteerd. Zelfs het detail van alleen deze twee koppen, die deel uitmaken van een veel omvangrijker groep, laat zien hoe Masaccio zijn figuren wist te karakteriseren èn onderling met elkaar te verbinden. De jonge Johannes is afgebeeld als iemand met een heilig ideaal. De oudere man laat door zijn blik merken dat hij het allemaal nog moet zien.

Aanbiedingstekst p. 15 Bronnenbundel p. 23~24

van het vertrek zou ontleend kunnen zijn aan een toneeldecor, waarin deze scène is opgevoerd.

Aanbiedingstekst p. 15‑16 Bronnenbundel p. 24‑26

3. Piero della Francesca (Borgo S. Sepolcro 1410/20 ‑ Borgo S. Sepolcro 1492) De geseling van Christus, ca 1453 paneel, 59 x 81, Urbino, Galleria Nazionale delle Marche

Dit schilderij is een zeer illustratief voorbeeld van een volledig uitgewerkt lijnperspectief met één verdwijnpunt. Toch gaat Piero's belangstelling niet alleen daar naar uit. Ook het licht gebruikt hij om architectuur en figuren helder uit te laten komen en hun positie in de ruimte te verduidelijken. De drie grote figuren op de rechterhelft van het schilderij zouden portretten kunnen zijn. Eén van de theorieën over de betekenis van dit schilderij is dat er, onder druk van de op handen zijnde aanval van de Turken op Constantinopel, een verzoeningspoging tussen de oosterse en de westerse kerk zou zijn voorgesteld.

Aanbiedingstekst p. 17 (Architectuur en de menselijke figuur) Bronnenbundel p. 27

4.     Piero della Francesca (Borgo S. Sepolcro 1410/20 ~ Borgo S. Sepolcro 1492) De opstandinq fresco, 225 x 200, San Sepolcro, Museo Civico

Aanbiedingstekst p. 17‑18 (Het wonderbaarlijke verstandelijk verklaard) Bronnenbundel p. 27, p. 19‑21 (over het verkort)

5. Donatello (Florence ca 1386 ‑ Florence 1466) De profeet Habakuk (Il Zuccone), ca 1427‑1435. Detail marmer, h. 195, Florence, oorspr. in de beeldengalerij van de Campanile, nu in het Museo dell' Opera del Duomo

Dit beeld illustreert dat Renaissance kunstenaars niet alleen op zoek waren naar evenwicht en harmonie, naar ideale verhoudingen en schone gelaatstrekken. Bij het weergeven van de mens schrok Donatello niet terug voor een ondubbelzinnige waarheidsgetrouwheid. Het portret van een bestaande man gaf deze profeet met zijn expressieve, naar beneden gerichte kop, zijn markante gelaatstrekken. De figuren, die Donatello voor de galerij van de Campanile heeft gemaakt leggen allemaal een link naar de beschouwer, die zo'n twaalf meter lager staat.

Aanbiedingstekst p. 19~20 Bronnenbundel p. 27~31

6. Donatello (Florence ca 1386 ‑ Florence 1466) Kruisafname, ca 1460 Detail van de eerste bronzen kansel uit de San Lorenzo in Florence

Het maken van reliëfs in brons had Donatello tijdens zijn opleiding geleerd van zijn leermeester Ghiberti, die in die tijd werkte aan zijn eerste bronzen deuren voor het Baptisterium. Voor deze deuren aan de noordkant moest Ghiberti de bijbelse taferelen nog inpassen in de gotisch vierpasomlijstingen die bij de al bestaande deuren waren toegepast. Terwijl Ghiberti nog aan deze opdracht bezig was, begon Donatello zijn carrière als zelfstandig meester. Zijn eerste bronzen reliëfs zijn al gevat in rechthoekige kaders en vullen het hele beeldvlak. ook verwerkt hij perpsectivische doorkijkjes in de achtergrond in plaats van die blanco te laten. (ook Ghiberti volgt deze werkwijze bij zijn latere Baptisterium deuren.) Dit reliëf heeft Donatello veel later gemaakt. Er zitten verschillende perspectivische kunststukjes in (de schuine ladder, het van onderaf geziene kapiteel, de figuren die naar achter toe steeds minder reliëf krijgen) maar belangrijker nog is de expressie die Donatello in deze wirwar van rouwende figuren rond de dode Christus heeft weten te leggen.

Bronnenbundel p. 30, p. 135‑137

7. A. en S. Bencivenga da Mercatello d'Urbino Intarsia, 1530 Verschillende houtsoorten, koorgestoelte in de kathedraal van Todi Aanbiedingstekst p. 18 + afb. p. 19 Bronnenbundel p. 31

Het weergeven van de driedimensionale ruimte in de tweedimensionale schilderkunst beïnvloedde ook de beeldhouwers, die toch een bij uitstek driedimensionale kunst beoefenden. Dit is merkbaar in reliëfs zoals dat van Donatello. In de intarsia wordt de houtsnijkunst 'schilderen met hout', waarbij ruimte (of schaduwwerking) met schilderkunstige middelen wordt weergegeven. De rangorde van de kunsten of wat met elk van hen te bereiken valt, vormde in de renaissance een belangrijk punt van discussie.

Bronnenbundel p. 31‑32

8. Jan van Roome (werkzaam tussen 1498 ~ 1521) Detail uit De legende van Herkenbald, 1513

Tapijt geweven door Lyon de Smet (Lyoen van Brussel) in wol, zijde, zilver‑ en gouddraad, zeven kettingdraden per cm, 387 x 430, Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis

Het werk van Jan van Roome is alleen bekend uit ontwerpen voor beelden, kerkramen en tapijten, die door anderen zijn uitgevoerd. Kenmerkend voor de tijd, waarin hij werkt is de typische overgangsstijl, waarin aan Italië ontleende elementen worden ingevoerd in een nog overwegend laatgotische compositie. Voor‑ en achtergrond zijn even belangrijk en alle episodes in de legende zijn letterlijk met elkaar verweven. De overvolle detaillering leent zich bij uitstek voor een tapijtverwerking. De virtuoze uitvoering maakt duidelijk waarom men in Rome koos voor een Brusselse tapijtweverij.

Aanbiedingstekst p. 22‑23 Bronnenbundel p. 32‑34

9.     Rafaël (Urbino 1483 ‑ Rome 1520) De dood van Ananias, 1515‑16 Karton, 337 x 525, Londen, Victoria & Albert Museum

De kartons van Rafaël stellen scènes uit het leven van de apostelen voor. Het onderwerp van dit karton is gelijk aan Masaccio's fresco, waarvan dia 1. een detail geeft. Masaccio's verstilde weergave van deze dramatische gebeurtenis, die ook uit dit kleine detail spreekt, heeft bij Rafaël plaatsgemaakt voor een veel heftiger reactie bij de betrokkenen op de voorgrond. Bij de wat statischer groep apostelen is dit vertaald in nadrukkelijker gebaren. De streng symmetrische compositie wordt bepaald door de eenheid in plaats en handeling. Dit betekende dat de Brusselse tapijtwevers geconfronteerd werden met een totaal andere visie dan zij gewend waren. Bovendien waren de vlakken, die in één kleurstelling moesten worden gehouden veel groter.

10.    Rafaël (Urbino 1483 ‑ Rome 1520) Petrus ontvangt de sleutels / De opdracht aan Petrus, 1516   Wandtapijt, Rome, Vaticaanse musea

Aanbiedingstekst p. 24‑25 Bronnenbundel p. 34‑38