Het is niet alles goud dat er blinkt. Schijn bedriegt. Schone schijn. Ogenschijnlijk. De Nederlandse taal kent een flink aantal spreekwoorden en gezegden die kanttekeningen plaatsen bij wat we om ons heen zien. Blijkbaar vertrouwen we niet helemaal blind op de waarneming via onze zintuigen. En terecht.
In sommige gevallen kunnen onze ogen en oren gemakkelijk om de tuin geleid worden, een eigenschap waar verschillende vormen van kunst en cultuur handig op inspelen. Vooral waar het gaat om het nabootsen van de werkelijkheid, of een fantasiewereld zo realistisch wordt weer te geven dat we het voor zoete koek aannemen. Toneel, film en hoorspelen leven bij uitstek van dit verschijnsel. Geluidseffecten, belichting, decors, special effects, kostuums en make-up; geen middel wordt geschuwd om de kijker of luisteraar mee te nemen naar een andere schijnbare wereld.
In de beeldende kunst is het al niet anders. Ook daar hebben kunstenaars zich eeuwenlang van een trukendoos bediend om een realistisch beeld te scheppen of om de kijkers het gevoel van verbazing te geven. Specialisten op dit gebied hebben kunstwerken achtergelaten die je bewust even op het verkeerde been zetten, en met de werkelijkheid een loopje nemen.
Het gezegde Zien is geloven suggereert op het eerste gezicht dat er niets mis is met onze waarneming. Zien lijkt juist zekerheid te bieden: Ik geloof het pas als ik het zie. Toch zou het gezegde ons moeten waarschuwen dat niet alles wat we waarnemen werkelijkheid is. Blijkbaar vullen we met ons geloof een deel van de werkelijkheid in. Dat is precies het terrein waar figuren met boze opzet ons kunnen bedotten.
We kunnen ons wapenen tegen deze schijn door beter te kijken, nog eens te kijken of op een andere manier te kijken. In sommige gevallen tovert die andere blik een onzichtbare werkelijkheid tevoorschijn die schijnbaar verdwenen is. Kortom wie twee maal kijkt ziet niet alleen beter, maar ziet ook meer.
Pieter de Dreu
